Bạch hoa xà (Plumbago zeylanica L.) là một cây thuốc quý trong y học cổ truyền, nổi bật với khả năng tiêu thũng, phá ứ, tán kết, tiêu độc mạnh.
Dân gian dùng rễ và lá để trị mụn nhọt, viêm da, lở loét, đau khớp, bế kinh, u cục – u lành, và đặc biệt hỗ trợ điều trị các bệnh viêm nhiễm lâu ngày.

Nghiên cứu hiện đại chỉ ra rằng cây chứa plumbagin – một napthoquinon có hoạt tính kháng viêm mạnh, chống u bướu, kháng khuẩn – kháng nấm, bảo vệ gan và điều hòa miễn dịch.
Ngày nay, Bạch hoa xà được coi là một trong những dược liệu tiềm năng hỗ trợ điều trị ung thư giai đoạn sớm, viêm khớp, viêm da mạn tính, rối loạn kinh nguyệt và tiêu hoá kém.

Tên gọi khác

Bạch hoa xà thiệt thảo, Cây lưỡi rắn trắng
Tiếng Anh: White leadwort, Ceylon leadwort
Tiếng Trung: 白花丹 (Bái huā dān)
Dược liệu: Radix Plumbaginis

Tên khoa học

Plumbago zeylanica L.

Họ: Plumbaginaceae – Họ Đuôi công
Theo Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Cây bụi nhỏ, cao 40–100 cm.
Thân phân nhánh, màu xanh nhạt hoặc hơi đỏ, tròn, trơn.
Lá mọc so le, hình bầu dục – thuôn dài, mép nguyên, mặt dưới xanh nhạt.
Hoa màu trắng tinh, mọc thành chùm ở ngọn cành; ống tràng dài 1–1,5 cm.
Rễ dạng củ hình trụ, màu vàng nâu, mùi hăng, vị cay nóng.
Quả nhỏ, chứa 1 hạt.

Mùa hoa – quả: Vào mùa nóng ẩm, nhiều từ tháng 5–10.

Phân bố và sinh thái

Nguồn gốc

Ấn Độ, Sri Lanka, Đông Nam Á.

Phân bố trên thế giới

Châu Á nhiệt đới, Đông Phi, Úc.

Tại Việt Nam

Gặp nhiều ở Hòa Bình, Sơn La, Nghệ An, Quảng Nam, Khánh Hòa, Đồng Nai, Tây Ninh, Bình Phước.
Mọc ở rừng thứ sinh, ven đường, ven suối, đồi thấp, đất khô thoát nước tốt.

Sinh thái học

Ưa sáng mạnh, chịu hạn tốt.
Thích đất tơi xốp, pha cát, không úng.
Sinh trưởng nhanh, tái sinh bằng rễ hoặc cành.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng

Rễ (phổ biến nhất), lá, thân.

Thu hái

Thu quanh năm, tốt nhất vào mùa khô (rễ nhiều hoạt chất).

Sơ chế

Rễ rửa sạch → cắt lát → phơi râm hoặc sấy nhẹ.
Có thể sao vàng hoặc tẩm rượu dùng ngoài.

Lưu ý: Rễ tươi có tác dụng mạnh, dễ gây kích ứng da.

Thành phần hóa học

Bạch hoa xà chứa nhiều hoạt chất sinh học mạnh:

1. Plumbagin (hoạt chất nổi bật nhất)

Là napthoquinon có tác dụng kháng u bướu, kháng viêm mạnh.

2. Flavonoid và phenolic

Quercetin, kaempferol → chống oxy hóa.

3. Triterpenoid – saponin – tannin

4. Alkaloid và sterol thực vật

Những hoạt chất này tạo nên tác dụng tiêu viêm, tán kết, phá ứ, và đặc biệt điều hòa miễn dịch – ức chế tế bào u.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

✅ Kháng u – chống tăng sinh tế bào

Plumbagin ức chế sự phát triển tế bào ung thư gan, vú, phổi và dạ dày (in vitro).

✅ Kháng viêm mạnh

Ức chế COX-2, TNF-α, IL-6 → giảm viêm mạn, giảm đau khớp.

✅ Kháng khuẩn – kháng nấm – kháng virus

Hiệu quả với Staphylococcus aureus, E. coli, Candida, herpes simplex.

✅ Chống oxy hóa – bảo vệ gan

Ngăn lipid peroxidation, giảm tổn thương gan do hóa chất.

✅ Tăng nhu động tiêu hóa

Liều thấp kích thích ăn uống, điều hòa tiêu hóa.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Tính vị – quy kinh

Vị cay, tính nóng
Quy kinh can – tỳ
Công năng: phá ứ, tiêu viêm, giải độc, tán kết, hoạt huyết

Chủ trị

U bướu, u cục, hạch sưng
Rắn rết cắn, viêm da, mụn nhọt
Bế kinh, đau bụng kinh
Viêm khớp, đau nhức
Rối loạn tiêu hóa do ứ trệ
Đau răng, viêm họng (dùng ngoài)

Liều dùng

3–6 g rễ khô / ngày
Lá dùng ngoài: giã đắp
Rễ tươi: cẩn trọng, chỉ dùng ngoài da

Một số bài thuốc dân gian

1. Mụn nhọt – viêm da – lở loét

Rễ Bạch hoa xà tươi giã nát → đắp 2–3 lần/ngày (Hiệu quả mạnh, tránh vùng da mỏng).

2. U bướu lành – hạch sưng

Bạch hoa xà 6 g, Bán chi liên 12 g, Bạch hoa xà thiệt thảo 20 g → Sắc uống ngày 1 thang.

3. Bế kinh – đau bụng kinh

Rễ Bạch hoa xà 4 g, Ích mẫu 10 g, Ngải cứu 10 g → Sắc uống trước kỳ kinh 5 ngày.

4. Đau khớp – viêm khớp nhẹ

Rễ Bạch hoa xà sao vàng 6 g, Độc hoạt 8 g, Quế chi 6 g → Sắc uống.

An toàn và lưu ý

Dược tính mạnh, cần dùng đúng liều.
Không dùng cho: phụ nữ có thai (dễ gây co bóp tử cung), người âm hư – nhiệt nội.
Rễ tươi gây phỏng da nếu đắp quá lâu.
Không dùng cho bệnh nhân đang chảy máu.
Người viêm loét dạ dày không dùng liều cao.
Không dùng kéo dài > 2 tuần nếu không có hướng dẫn chuyên môn.

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống bằng giâm cành hoặc tách bụi.
Trồng nơi nắng nhiều – đất pha cát, thoát nước tốt.
Tưới vừa phải, tránh úng.
Thu hoạch rễ sau 1–2 năm trồng.

Hiện trạng bảo tồn

Cây mọc hoang nhiều, chưa nguy cấp.
Tuy nhiên đang được khai thác tăng → cần hướng dẫn thu hái bền vững.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
Pharmacognosy Reviews – Phytochemistry & pharmacology of Plumbago zeylanica.
Journal of Ethnopharmacology – Antitumor activity of plumbagin.
Asian Pacific Journal of Tropical Medicine – Anti-inflammatory effects of P. zeylanica.

👉 Bạch hoa xà – vị thuốc mạnh mẽ giúp tiêu viêm, phá ứ, tán kết và giải độc, phù hợp cho các bài thuốc hỗ trợ u bướu, mụn nhọt, viêm da và rối loạn kinh nguyệt.