Mục lục

Tên khoa học

Chàm cánh rãnh (Indigofera zollingeriana Miq.) là một loài thực vật thuộc họ Đậu, được biết đến rộng rãi tại Đông Nam Á như một cây phân xanh quý, có giá trị trong cải tạo đất, tăng độ phì và phục hồi hệ sinh thái.
Trong y học dân gian, lá và cành non được dùng giúp thanh nhiệt, giải độc, giảm viêm, hỗ trợ tiêu hóa và giảm đau nhẹ. Một số nghiên cứu còn cho thấy loài này chứa hàm lượng flavonoid cao, có khả năng chống oxy hóa và bảo vệ gan.

Ngày nay, Chàm cánh rãnh không chỉ được trồng làm thức ăn chăn nuôi giàu đạm, mà còn trở thành nguồn dược liệu tiềm năng, có thể phát triển trong các sản phẩm hỗ trợ thanh lọc cơ thể, giảm viêm và phục hồi sau mệt mỏi.

Tên gọi khác

Chàm mèo, Chàm muồng, Cây đậu Chàm
Tiếng Anh: Zollinger’s indigo, Indigofera
Tiếng Trung: 野靛草 (Yě diàn cǎo) – một số tài liệu gọi chung nhóm Indigofera
Dược liệu: Folium Indigoferae

Tên khoa học

Indigofera zollingeriana Miq.

Họ: Fabaceae – Họ Đậu

Theo Plants of the World Online (POWO) & Flora of Java.

Mô tả thực vật

Dạng cây bụi, cao 1–3 m, phân nhiều cành, tán xòe rộng.
Thân hình trụ, có lông mịn, khi già hóa gỗ.
Lá kép lông chim, mọc so le; mỗi lá có 7–19 lá chét hình bầu dục, dài 2–4 cm, mặt dưới phủ lông mịn.
Hoa mọc thành chùm ở nách lá; màu hồng nhạt hoặc tím hồng; tràng hoa hình bướm đặc trưng của họ Đậu.
Quả dạng đậu dài 2–5 cm, có nhiều hạt nhỏ màu nâu.
Rễ cọc, phát triển mạnh, có nhiều nốt sần cố định đạm.

Phân bố và sinh thái

Nguồn gốc

Có nguồn gốc từ Ấn Độ, Myanmar, Indonesia.

Phân bố

Rộng khắp Đông Nam Á, Nam Á, Papua New Guinea, Bắc Úc.

Tại Việt Nam

Mọc tự nhiên hoặc được trồng tại nhiều tỉnh miền núi và trung du: Sơn La, Lai Châu, Nghệ An, Kon Tum, Đắk Lắk…
Thường gặp ở bìa rừng, đất rẫy, nương đồi, ven đường và những khu đất hoang.

Sinh thái học

Ưa sáng, chịu hạn tốt, sống được trên nhiều loại đất, kể cả đất xấu.
Là cây cố định đạm mạnh → giúp cải tạo đất, tăng năng suất hệ sinh thái.
Tái sinh khỏe bằng hạt và chồi gốc.
Sinh trưởng nhanh, chịu được cắt tỉa nhiều lần.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng

Lá, cành non, đôi khi dùng cả rễ.

Thu hái

Thu quanh năm, tốt nhất vào mùa khô để đạt hoạt chất cao.

Sơ chế

Lá phơi râm đến khô.
Có thể sao vàng hoặc dùng tươi giã nát để đắp.

Thành phần hóa học

Các nghiên cứu trong nhóm Indigofera cho thấy:

Flavonoid: quercetin, kaempferol, rutin
Anthraquinon: indigo, indirubin (nhóm đặc trưng của chi Indigofera)
Triterpenoid: lupeol, β-sitosterol
Phenolic compounds, tanin
Các acid hữu cơ tự nhiên và alkaloid ở hàm lượng thấp

Nhiều hợp chất cho thấy kháng viêm, chống oxy hóa, kháng khuẩn.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

✅ Kháng viêm – giảm đau

Dịch chiết lá và thân ức chế phản ứng viêm thông qua giảm NO và TNF-α.

✅ Chống oxy hóa mạnh

Flavonoid và phenolic giúp trung hòa gốc tự do – bảo vệ tế bào và gan.

✅ Kháng khuẩn

Chiết xuất rễ và lá có tác dụng với Staphylococcus aureus và E. coli.

✅ Hỗ trợ tiêu hóa – giảm rối loạn nhẹ

Nhờ tác dụng chống viêm và giảm co thắt cơ trơn.

✅ Cải tạo đất – cố định đạm

Rễ có nốt sần vi khuẩn Rhizobium → cải tạo đất, tăng đạm tự nhiên.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Tính vị – quy kinh

Vị đắng nhẹ, tính mát
Quy can – tỳ
Công năng: thanh nhiệt, giải độc, giảm đau, tiêu viêm, lợi tiểu nhẹ.

Chủ trị

Viêm da, mẩn đỏ, dị ứng nhẹ
Viêm họng, ho
Đau dạ dày nhẹ do nóng
Tiểu buốt, nóng trong
Bầm tím, sưng đau do chấn thương

Liều dùng

Lá khô: 10–20 g/ngày sắc uống
Lá tươi: giã đắp ngoài trị sưng – viêm
Dùng phối hợp trong các bài thuốc thanh nhiệt – giải độc

Một số bài thuốc dân gian

1. Giải độc – thanh nhiệt

Lá Chàm cánh rãnh 15 g
Rau má 12 g
Bồ công anh 12 g
→ Sắc uống ngày 1 thang.

2. Đắp trị bầm tím – sưng đau

Lá tươi giã nát, trộn với chút muối, đắp 20–30 phút, ngày 2 lần.

3. Ho – viêm họng

Lá Chàm 12 g + Tía tô 10 g + Cam thảo đất 8 g → sắc uống.

An toàn và lưu ý

Tương đối an toàn, ít độc tính.
Không dùng liều cao kéo dài.
Phụ nữ mang thai, người đang dùng thuốc chống đông nên thận trọng.
Không dùng thay thế thuốc điều trị khi bệnh nặng.

Cách trồng và chăm sóc

Gieo hạt hoặc giâm cành đều được.
Ưa sáng, chịu hạn tốt.
Trồng được cả trên đất nghèo dinh dưỡng.
Cắt tỉa 3–5 lần/năm nếu dùng làm phân xanh hoặc làm thuốc.
Cải tạo đất tốt, phù hợp trồng xen canh.

Hiện trạng bảo tồn

Không thuộc danh sách nguy cấp.
Phân bố rộng, dễ trồng, dễ tái sinh.
Có tiềm năng phát triển làm cây cảnh quan – cải tạo đất – dược liệu.

Tài liệu tham khảo

Verdcourt, B. (1979). A Manual of the New Guinea Legumes.
POWO – Indigofera zollingeriana Miq.
Flora of Java – Fabaceae.
D. Hartati et al. (2018). Antioxidant and anti-inflammatory activities of Indigofera spp.
Gupta et al. (2020). Pharmacological overview of Indigofera genus. Journal of Ethnopharmacology.

👉 Chàm cánh rãnh – cây dược liệu dân dã, vừa có giá trị cải tạo đất, vừa mang tác dụng thanh nhiệt, kháng viêm và giải độc tự nhiên.
Là lựa chọn phù hợp để phát triển thành trà thanh nhiệt, chế phẩm hỗ trợ gan và sản phẩm giải độc – tiêu viêm nhẹ.