Diệp hạ châu – cây thuốc thanh can, lợi mật, hạ men gan

Mục lục

Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý hiện đại
Tác dụng – Công dụng trong y học cổ truyền
Một số bài thuốc dân gian
Cách trồng và bảo tồn
Tài liệu tham khảo

Tên gọi khác: Chó đẻ răng cưa, Diệp hạ châu đắng, Trân châu thảo.
Tên khoa học chính: Phyllanthus amarus Schumach. & Thonn.
Đồng danh (synonym thường gặp): Phyllanthus niruri L.
Họ: Euphorbiaceae – Họ Thầu dầu.

Mô tả thực vật

Cây thảo nhỏ, sống hằng năm, cao 30–60 cm, thân tròn, có nhiều nhánh nằm ngang.

Lá: mọc so le, nhỏ như lá me, phiến hình bầu dục thuôn, dài 5–12 mm, mặt trên xanh đậm, mặt dưới nhạt hơn.
Hoa: rất nhỏ, mọc đơn độc ở kẽ lá mặt dưới cành, hoa đực và hoa cái riêng biệt.
Quả: nang tròn dẹt, đường kính 2 mm, khi chín màu nâu nhạt, có chấm lấm tấm.
Mùa hoa quả: quanh năm, nhiều nhất từ tháng 4 đến tháng 9.

Phân bố và sinh thái

Phân bố: mọc hoang phổ biến khắp Việt Nam từ đồng bằng đến miền núi; nhiều ở các bờ ruộng, bãi cát, ven đường, nơi đất ẩm.
Thế giới: phân bố rộng ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt châu Á, châu Phi và châu Mỹ.
Sinh thái: ưa sáng, chịu hạn khá tốt, dễ mọc lại từ hạt, vòng đời ngắn nên có thể trồng được 2–3 vụ/năm.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: toàn cây trừ rễ (Herba Phyllanthi).
Thu hái: khi cây ra hoa, quả.
Sơ chế: rửa sạch, phơi hoặc sấy khô, bảo quản nơi khô mát.

Thành phần hóa học

Nhiều lignan, flavonoid, alkaloid, tanin, triterpenoid, trong đó quan trọng nhất là:

Phyllanthin, hypophyllanthin – có tác dụng bảo vệ gan, hạ men gan.
Nirurin, nirurinetin – chống viêm, kháng virus.
Ngoài ra có geraniin, corilagin, ellagic acid, gallic acid, và các acid hữu cơ.

Tác dụng dược lý hiện đại

Bảo vệ tế bào gan: chống tổn thương gan do hóa chất (CCl₄, paracetamol).
Kháng virus viêm gan B: ức chế sao chép DNA virus (HBsAg, HBeAg).
Lợi mật, tăng tiết mật: hỗ trợ tiêu hóa và giải độc gan.
Hạ men gan, chống oxy hóa: giảm men ALT, AST; tăng hoạt tính SOD.
Chống viêm, lợi tiểu, giảm đau nhẹ.

Tác dụng – Công dụng trong y học cổ truyền

Tính mát, vị đắng, quy kinh can, thận, bàng quang.

Công năng: thanh can, lợi mật, giải độc, lợi tiểu, tiêu viêm.
Chủ trị: viêm gan vàng da, men gan cao, sỏi mật, sỏi thận, tiểu buốt, mụn nhọt, rôm sảy.

Liều dùng: 20–40 g khô/ngày, sắc uống. Dùng tươi 50–100 g.
Kiêng kỵ: không nên dùng kéo dài liên tục >2 tháng; phụ nữ có thai nên tránh dùng liều cao.

Một số bài thuốc dân gian

Hỗ trợ viêm gan virus:
- Diệp hạ châu 40 g, nhân trần 20 g, actiso 12 g – sắc uống ngày 1 thang.
Sỏi thận, tiểu buốt:
- Diệp hạ châu 30 g, kim tiền thảo 20 g, râu bắp 16 g – sắc uống 2 lần/ngày.
Mụn nhọt, nóng gan:
- Diệp hạ châu 30 g, rau má 20 g, cam thảo đất 12 g – sắc uống 10 ngày.

Cách trồng và bảo tồn

Dễ trồng bằng gieo hạt trực tiếp, cây ưa sáng, phát triển nhanh.
Có thể canh tác quy mô lớn trong mô hình GACP-WHO, thu hái quanh năm.
Nên trồng luân canh với cây họ đậu để cải tạo đất.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II, NXB KH&KT Hà Nội.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam, NXB Y học.
POWO/WFO: Phyllanthus amarus Schumach. & Thonn. – accepted name.