Cà gai leo – cây thuốc mát gan, giải độc, hỗ trợ điều trị viêm gan

Mục lục

Tên gọi khác
Tên khoa học
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Công dụng và cách dùng trong y học cổ truyền
- Một số bài thuốc dân gian
An toàn và lưu ý
Cách trồng và chăm sóc
Tài liệu tham khảo

Cà gai leo là cây thuốc nam nổi tiếng của Việt Nam, được dùng lâu đời để giải độc gan, chữa viêm gan, vàng da, men gan cao và mụn nhọt do nóng trong.
Ngày nay, nhiều công trình nghiên cứu đã chứng minh rằng chiết xuất Cà gai leo có tác dụng bảo vệ gan, chống xơ gan, hạ men gan và kháng virus viêm gan B, nhờ chứa hoạt chất glycoalcaloid, solamargin và solasodin.

Tên gọi khác

Cà gai leo, cà gai dây, cà quýnh, cà vạnh, cà lù, cà bò.
Tên tiếng Anh: Solanum procumbens / Solanum hainanense.
Tên Trung Quốc: 白英 (Bái yīng).
Dược liệu: Herba Solani procumbentis.

Tên khoa học

Solanum procumbens Lour.
Họ: Solanaceae (Họ Cà).
Đồng danh: Solanum hainanense Hance, Solanum trilobatum var. procumbens.
Theo Flora of Vietnam và POWO, đây là loài bản địa khác với Solanum trilobatum (Cà độc thân – dùng ở Ấn Độ).

Mô tả thực vật

Dạng sống: cây leo thân thảo hoặc nửa gỗ, cao 0,5–1 m, phân nhiều cành.
Thân: có gai cong, màu nâu nhạt, lông mịn phủ đều.
Lá: mọc so le, hình bầu dục hay thuôn, chia thùy nông, gốc tròn, mép có gai nhỏ.
Hoa: nhỏ màu tím nhạt, mọc thành chùm 3–6 hoa ở nách lá.
Quả: hình cầu, đường kính 6–8 mm, khi chín đỏ cam, chứa nhiều hạt nhỏ vàng nhạt.
Mùa hoa quả: hoa tháng 4–6, quả chín tháng 8–10.

Phân bố và sinh thái

Phân bố: Việt Nam, Lào, Campuchia, Thái Lan, Trung Quốc.
Ở Việt Nam: mọc nhiều ở vùng trung du, miền núi và đồng bằng – từ Bắc vào Nam (Lai Châu, Sơn La, Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Nam, Bình Định…).
Sinh thái: cây ưa sáng, mọc tự nhiên ở bờ rào, ven đồi, nương rẫy, đất khô, thoát nước tốt; chịu hạn tốt, tái sinh mạnh từ hạt và cành.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: toàn cây trừ rễ – Herba Solani procumbentis.
Thu hái: quanh năm, tốt nhất vào mùa hạ – thu khi cây ra hoa.
Sơ chế: rửa sạch, thái nhỏ, phơi râm hoặc sấy nhẹ ở 60°C.
Bảo quản: khô, thoáng, tránh ẩm.

Thành phần hóa học

Glycoalcaloid: solamargin, solasodin, solasonin.
Flavonoid: luteolin, apigenin, quercetin.
Saponin, tannin, alkaloid, coumarin, acid hữu cơ.
Tinh dầu chứa β-caryophyllene, limonene, α-pinene.

→ Các hoạt chất này giúp bảo vệ gan, hạ men gan, kháng virus, chống viêm và giảm oxy hóa tế bào.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Bảo vệ gan: giảm tổn thương gan do CCl₄, rượu hoặc thuốc, giảm men ALT, AST, bilirubin.
Kháng virus viêm gan B: ức chế sự sao chép của HBV và cải thiện men gan ở bệnh nhân viêm gan mạn.
Chống viêm, giảm đau: ức chế TNF-α, IL-1β, COX-2.
Chống oxy hóa: trung hòa gốc tự do, giảm lipid peroxidation.
Giải độc rượu: tăng chuyển hóa ethanol, bảo vệ tế bào gan.
Giảm mỡ máu: điều hòa cholesterol và triglycerid.

Các nghiên cứu lâm sàng tại Viện Dược liệu Việt Nam (1999–2010) khẳng định:
“Chiết xuất Cà gai leo giúp cải thiện chức năng gan và giảm men gan rõ rệt ở bệnh nhân viêm gan virus B mạn tính.”

Công dụng và cách dùng trong y học cổ truyền

Theo Đông y:

Vị: đắng, hơi ngọt.
Tính: ấm.
Quy kinh: can, tỳ.
Công năng: giải độc gan, tán thấp, tiêu viêm, chỉ thống.

Chủ trị:

Viêm gan, vàng da, men gan cao.
Đau nhức xương khớp, tê bì tay chân.
Mụn nhọt, nóng trong, rôm sảy, mẩn ngứa.
Say rượu, mệt mỏi, kém ăn.

Liều dùng: 10–30 g khô/ngày, sắc uống hoặc hãm trà.

Một số bài thuốc dân gian

Mát gan, hạ men gan:
Cà gai leo 20 g, Diệp hạ châu 12 g, Actisô 10 g – sắc uống ngày 1 thang.
Giải độc rượu:
Cà gai leo 15 g, Khúng khéng 10 g, Cam thảo 4 g – hãm nước sôi, uống sau khi uống rượu.
Trị mụn nhọt, nóng gan:
Cà gai leo 20 g, Rau má 15 g, Nhân trần 10 g – sắc uống.
Đau nhức xương khớp:
Cà gai leo 12 g, Dây đau xương 12 g, Thiên niên kiện 8 g – sắc uống ngày 1 lần.

An toàn và lưu ý

Dược liệu an toàn, không độc.
Không nên dùng quá liều (trên 40 g/ngày) hoặc kéo dài liên tục >2 tháng.
Phụ nữ có thai và người hạ huyết áp nên thận trọng.
Có thể gây khô miệng nhẹ khi dùng đặc.

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống: bằng hạt hoặc giâm cành.
Đất trồng: đất tơi xốp, thoát nước, pH 6–7.
Ánh sáng: ưa sáng, chịu hạn tốt.
Chăm sóc: làm giàn leo, tưới ẩm đều.
Thu hoạch: sau 4–6 tháng trồng; cắt thân phơi khô, để lại gốc cho tái sinh.

Hiện nay, cây được trồng nhiều ở Quảng Nam, Hòa Bình, Bắc Giang, Nghệ An, Sơn La, Lâm Đồng theo tiêu chuẩn GACP-WHO phục vụ sản xuất dược phẩm và trà dược liệu.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
Flora of Vietnam & POWO – Solanum procumbens Lour.
Hoàng Thị Thu Hằng et al. (2009). Tác dụng bảo vệ gan của cao Cà gai leo trên bệnh nhân viêm gan B mạn tính. Viện Dược liệu.
Wang et al. (2021). Pharmacological review of Solanum species with hepatoprotective activity. Frontiers in Pharmacology.

👉 Cà gai leo – “vệ sĩ của gan” trong y học cổ truyền Việt Nam, vừa mát gan, giải độc, kháng virus viêm gan B, vừa phù hợp để phát triển sản phẩm Nam dược hiện đại.