Cối xay – cây thuốc mát gan, tiêu viêm, lợi tiểu và chữa mất ngủ tự nhiên

Mục lục

Tên gọi khác
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Theo y học cổ truyền
- Một số bài thuốc dân gian
Cách trồng và thu hoạch
Lưu ý khi dùng
Tài liệu tham khảo

Cối xay là cây thuốc nam rất quen thuộc mọc hoang ở khắp Việt Nam. Từ lâu, dân gian đã dùng lá, hoa và rễ cối xay để mát gan, tiêu viêm, lợi tiểu, trị mất ngủ, bí tiểu, phù thũng, cảm sốt và đau đầu.
Ngày nay, các nghiên cứu hiện đại cũng xác nhận cối xay có tác dụng an thần, bảo vệ gan, kháng khuẩn và hạ đường huyết nhẹ.

Tên gọi khác

Cối xay, Cối xay lông, Nhĩ hương thảo, Kim hoa thảo.
Tên khoa học: Abutilon indicum (L.) Sweet.
Họ: Malvaceae (Họ Bông).
Tên tiếng Anh: Indian abutilon, Country mallow, Velvet leaf.
Dược liệu: Herba Abutilonis.

Mô tả thực vật

Cây thân thảo hoặc bán thân gỗ, cao 1–2 m, nhiều cành.
Thân và lá có nhiều lông mềm mịn màu trắng xám.
Lá: mọc so le, hình tim, đầu nhọn, mép có răng cưa nhỏ, dài 5–10 cm.
Hoa: mọc đơn ở kẽ lá, màu vàng, 5 cánh, đường kính 2–3 cm.
Quả: hình cầu dẹt, có 10–15 ngăn, khi chín nứt ra, chứa hạt nhỏ màu đen.
Mùa hoa quả: tháng 4–10 hàng năm.

Phân bố và sinh thái

Cối xay mọc hoang khắp nơi ở Việt Nam, nhất là ở bờ ruộng, ven đường, đất trống, nương rẫy.
Ưa sáng, chịu hạn tốt, sinh trưởng mạnh ở đất tơi xốp, nhiều dinh dưỡng.
Cây có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới châu Á, phân bố rộng khắp Ấn Độ, Trung Quốc, Đông Nam Á và châu Phi.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: toàn cây (trừ rễ) – thường dùng phần thân, lá, hoa; rễ dùng riêng trong một số bài thuốc.
Thu hái: quanh năm, tốt nhất vào mùa hạ khi cây đang ra hoa.
Sơ chế: rửa sạch, thái nhỏ, phơi trong bóng râm hoặc sấy nhẹ.
Vị – tính: ngọt nhẹ, mát.
Quy kinh: can, thận, bàng quang.

Thành phần hóa học

Các nghiên cứu cho thấy cây Cối xay chứa:

Flavonoid: quercetin, kaempferol, rutin.
Steroid và triterpenoid: β-sitosterol, stigmasterol, lupeol.
Alkaloid: abutiline, choline.
Saponin, tannin, acid hữu cơ (malic, citric), polysaccharide.
Hàm lượng cao vitamin C, carotenoid và muối khoáng (K, Ca, Mg).

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Chống viêm, hạ sốt: ức chế enzym COX-2 và prostaglandin; giảm sưng đau.
Lợi tiểu: tăng bài tiết nước tiểu, hỗ trợ điều trị phù, sỏi thận, viêm bàng quang.
An thần, cải thiện giấc ngủ: chiết xuất methanol toàn cây có tác dụng an thần tương tự diazepam liều thấp.
Bảo vệ gan: ức chế tổn thương tế bào gan do CCl₄, giảm men ALT, AST.
Kháng khuẩn – kháng nấm: hiệu quả trên Staphylococcus aureus, Candida albicans.
Hạ đường huyết và lipid máu: nhờ các flavonoid hoạt tính.

Nghiên cứu của Patel et al., 2020 (Journal of Ethnopharmacology) cho thấy chiết xuất ethanol của Abutilon indicum giúp giảm viêm, cải thiện chức năng gan và hỗ trợ ngủ sâu mà không gây độc tính gan – thận.

Theo y học cổ truyền

Tính vị: ngọt, mát.
Quy kinh: can, thận, bàng quang.
Công năng: thanh nhiệt, lợi tiểu, tiêu viêm, chỉ khái, an thần.

Chủ trị:

Viêm gan, nóng gan, vàng da.
Phù thũng, tiểu ít, tiểu buốt.
Mất ngủ, đau đầu, chóng mặt.
Ho, viêm họng, cảm sốt.
Mụn nhọt, lở ngứa (dùng ngoài).

Liều dùng: 20–40 g khô/ngày, sắc uống; dùng ngoài giã nát đắp hoặc nấu nước tắm.

Một số bài thuốc dân gian

Mất ngủ, nóng gan:
Cối xay 30 g, Lá vông nem 15 g, Táo nhân 10 g – sắc uống buổi tối.
Phù thũng, tiểu ít:
Cối xay 25 g, Râu ngô 10 g, Mã đề 12 g – sắc uống ngày 2 lần.
Viêm gan, vàng da:
Cối xay 20 g, Rau má 15 g, Nhân trần 12 g – sắc uống.
Ho, viêm họng:
Lá cối xay 10 g, Lá húng chanh 8 g, Cam thảo đất 6 g – sắc uống ấm.
Mụn nhọt, ngứa:
Dùng lá tươi giã nát đắp ngoài hoặc nấu nước rửa.

Cách trồng và thu hoạch

Nhân giống: bằng hạt hoặc giâm cành.
Thời vụ: quanh năm, tốt nhất vào đầu mùa mưa.
Đất trồng: đất tơi xốp, thoát nước, giàu dinh dưỡng.
Chăm sóc: làm cỏ, tưới nước giữ ẩm, bón phân hữu cơ định kỳ.
Thu hoạch: sau 4–6 tháng, cắt thân cây cách gốc 10–15 cm, phơi trong bóng râm.

Cối xay dễ trồng, ít sâu bệnh, thích hợp phát triển trong vườn thuốc nam hộ gia đình hoặc mô hình dược liệu GACP-WHO.

Lưu ý khi dùng

Không dùng cho người đi tiểu nhiều, huyết áp thấp.
Dùng liều cao có thể gây mệt, chóng mặt nhẹ.
Phụ nữ mang thai nên tham khảo ý kiến thầy thuốc trước khi sử dụng.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam, tập II.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
Flora of Vietnam; Plants of the World Online – Abutilon indicum (L.) Sweet.
Patel et al. (2020). Pharmacological and hepatoprotective evaluation of Abutilon indicum extract. Journal of Ethnopharmacology.
Lee et al. (2021). Antioxidant and anxiolytic activities of Abutilon indicum leaf extract. Frontiers in Pharmacology.

👉 Cối xay – cây thuốc dân dã mà hữu ích, giúp mát gan, tiêu viêm, lợi tiểu, an thần và chữa mất ngủ tự nhiên, là vị thuốc quý trong các bài thuốc Nam truyền thống, dễ trồng và phù hợp phát triển trong chuỗi dược liệu bản địa Việt Nam.