Cỏ hàn the (Desmodium heterophyllum (Willd.) DC.) là cây thảo họ Đậu mọc bò thấp, thường gặp ở bãi cỏ, ven rừng và nương rẫy.
Trong dân gian, cây được dùng để mát gan, thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm, lợi tiểu, hỗ trợ các chứng tiểu buốt, tiểu đỏ, viêm họng, ho do nóng, mẩn ngứa và viêm da nhẹ.

Thuộc chi Desmodium – nhóm thực vật nổi tiếng với hoạt tính kháng viêm, giãn cơ trơn, bảo vệ gan, chống dị ứng, Cỏ hàn the cũng được nghiên cứu với nhiều kết quả rất hứa hẹn.

Tên gọi khác

Cỏ hàn the, Cỏ nhọ nồi đậu, Hàn the thảo
Tiếng Anh: Variable-leaved tick trefoil
Tiếng Trung: 异叶山蚂蝗草 (Yì yè shān mǎ huáng cǎo)
Dược liệu: Herba Desmodii heterophylli

Tên khoa học

Desmodium heterophyllum (Willd.) DC.

Họ: Fabaceae (Họ Đậu)

Theo Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Cây thảo sống nhiều năm, thân bò lan hoặc hơi leo, dài 20–50 cm.
Lá mọc so le, biến thiên hình dạng (hence “heterophyllum”): hình bầu dục, thuôn dài hoặc gần tròn; mặt dưới phủ lông mịn.
Hoa nhỏ, màu tím hồng, mọc thành chùm thưa ở nách lá.
Quả dạng đậu, phân đốt 2–4 hạt nhỏ, có lông dính vào quần áo – đặc điểm của chi Desmodium.
Rễ cọc nhỏ, phân nhánh.

Mùa hoa quả: tháng 4–10.

Phân bố – Sinh thái

Nguồn gốc

Nam Á – Đông Nam Á.

Phân bố tại Việt Nam

Phổ biến tại trung du và miền núi: Hòa Bình, Phú Thọ, Sơn La, Thanh Hóa, Nghệ An, Tây Nguyên.
Mọc ở ven rừng, bãi cỏ, nương rẫy, đất thoát nước tốt.

Sinh thái học

Ưa sáng hoặc bán bóng.
Chịu hạn tốt.
Sinh trưởng nhanh, tái sinh từ rễ và hạt.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng

Toàn cây trên mặt đất (Herba)

Thu hái

Thu vào mùa sinh trưởng mạnh (tháng 4–9).

Sơ chế

Rửa sạch → cắt 3–5 cm → phơi râm.
Dùng tươi hoặc khô đều được.

Thành phần hóa học

1. Flavonoid

Luteolin
Apigenin
→ Chống oxy hóa – tiêu viêm.

2. Isoflavonoid & pterocarpan

(đặc trưng của chi Desmodium)
→ Kháng dị ứng – giãn cơ – bảo vệ gan.

3. Alkaloid – saponin – tanin

→ Kháng khuẩn – tiêu viêm – se niêm mạc.

4. Triterpenoid

→ Bảo vệ mô gan – mô thận.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

✅ Kháng viêm – giảm đau

Ức chế phù nề, cải thiện đau viêm nhẹ.

✅ Bảo vệ gan – chống oxy hóa

Hoạt tính tương tự các loài Desmodium khác.

✅ Giãn cơ trơn – giảm co thắt

Tốt cho ho co thắt, đau bụng nhẹ.

✅ Lợi tiểu – giảm tiểu buốt

Tăng đào thải nước tiểu, hỗ trợ viêm đường tiểu nhẹ.

✅ Kháng khuẩn – kháng virus mức độ nhẹ

Có tác dụng trên E. coli và virus cúm (theo nghiên cứu in vitro).

✅ Giảm dị ứng – mẩn ngứa

Nhờ nhóm isoflavonoid.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Tính vị – quy kinh

Vị ngọt nhẹ
Tính mát
Quy kinh: Can – Tỳ – Bàng quang

Công năng

Thanh nhiệt – giải độc
Mát gan
Tiêu viêm
Lợi tiểu
Chỉ khái – giảm ho

Chủ trị

Tiểu buốt – tiểu đỏ
Viêm họng, ho do nóng
Nóng trong – mẩn ngứa
Viêm da nhẹ
Đau khớp – thấp nhiệt
Gan nóng, miệng đắng
Viêm dạ dày nhẹ

Liều dùng

15–30 g khô/ngày
30–60 g tươi/ngày

Một số bài thuốc dân gian

1. Tiểu buốt – tiểu đỏ

Cỏ hàn the 20 g; Mã đề 12 g; Râu ngô 10 g → Sắc uống.

2. Nóng trong – nổi mụn

Cỏ hàn the 20 g; Rau má 15 g; Diếp cá 15 g → Uống ngày 1 thang.

3. Ho viêm họng

Cỏ hàn the 15 g; Tía tô 10 g; Cam thảo 6 g → Sắc uống.

4. Viêm da – sẩn ngứa

Cỏ hàn the tươi giã nát → đắp vùng tổn thương.

5. Đau khớp – thấp nhiệt

Cỏ hàn the 20 g; Ngải cứu 12 g; Thổ phục linh 10 g → Sắc uống.

An toàn và lưu ý

Tính mát → người tỳ vị hư lạnh dùng giảm liều.
Không dùng khi tiêu chảy do lạnh.
Phụ nữ có thai dùng thận trọng (thiếu dữ liệu an toàn).
Không nhầm với các loài Desmodium chứa độc tính nhẹ (rất hiếm).

Cách trồng và chăm sóc

Dễ trồng bằng hom hoặc tách bụi.
Ưa sáng, đất tơi xốp, thoát nước tốt.
Ít sâu bệnh.
Thu hoạch sau 1–2 tháng.

Hiện trạng bảo tồn

Phổ biến, không nguy cấp.
Có thể phát triển thành dược liệu bản địa vùng núi.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
POWO – Desmodium heterophyllum (accepted name).
Journal of Ethnopharmacology – Pharmacological review of Desmodium species.
Indian Herbal Pharmacopoeia – Uses of Desmodium spp.
Asian Pacific Journal of Tropical Medicine – Anti-inflammatory and hepatoprotective activity of Desmodium.

👉 Cỏ hàn the – loài cây nhỏ nhưng có tác dụng thanh nhiệt, mát gan, lợi tiểu và tiêu viêm rất tốt; dùng hiệu quả trong các chứng tiểu buốt, viêm họng, mẩn ngứa và nóng trong.