Muồng truổng (Zanthoxylum avicennae (Lam.) DC.) là một loài cây gỗ nhỏ thuộc họ Cam (Rutaceae), họ hàng với các loài xuyên tiêu, mắc khén, hồi đầu thảo.
Từ lâu, vỏ thân, vỏ rễ và lá Muồng truổng được dùng để khu phong, hoạt huyết, tiêu viêm, giảm đau, đặc biệt trong các bệnh đau nhức xương khớp, phong thấp, tê bì tay chân, đau dây thần kinh, đau bụng lạnh.

Nghiên cứu hiện đại cho thấy cây chứa nhiều alkaloid và tinh dầu đặc trưng của chi Zanthoxylum, có tác dụng kháng khuẩn – giảm đau – chống viêm – chống oxy hóa.
Đây là một dược liệu dân gian quan trọng, được các đồng bào miền núi sử dụng trong các bài thuốc xoa bóp, tắm thuốc, chữa đau lưng – nhức mỏi – phong hàn.

Tên gọi khác

Sẻn truổng, Sẻn truồng, Mắc khén truồng
Tiếng Anh: Spiny ash, Prickly ash species
Tiếng Trung (tương ứng nhóm Zanthoxylum): 花椒树 Huājiāo shù
Dược liệu: Cortex Zanthoxyli avicennae (vỏ thân – vỏ rễ)

Tên khoa học

Zanthoxylum avicennae (Lam.) DC.

Họ: Rutaceae – Họ Cam chanh

Mô tả thực vật

Cây gỗ nhỏ hoặc cây bụi, cao 2–6 m.
Thân và cành có gai nhọn cứng, mọc đơn hoặc thành đôi.
Lá kép lông chim 1–3 lần, mọc so le; lá chét hình mác hoặc bầu dục, mép có răng cưa nhỏ, mùi thơm nhẹ khi vò.
Hoa nhỏ, màu lục vàng, mọc thành chùm ở nách lá hoặc đầu cành.
Quả nhỏ, đường kính ~4–5 mm, khi chín màu đỏ hoặc nâu, có tinh dầu thơm, vị cay tê.
Mùa hoa quả: tháng 3–9.

Phân bố và sinh thái

Nguồn gốc

Nhiệt đới châu Á.

Phân bố trên thế giới

Trung Quốc, Lào, Campuchia, Thái Lan, Myanmar.

Tại Việt Nam

Gặp nhiều ở: Lạng Sơn, Cao Bằng, Hòa Bình, Sơn La, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Nam, Gia Lai, Kon Tum…
Sống ở rừng thứ sinh, ven nương, triền núi, đất pha sỏi, độ cao < 1000 m.

Sinh thái học

Ưa sáng, chịu hạn, chịu đất khô – nghèo dinh dưỡng.
Tái sinh tự nhiên khá mạnh từ hạt.
Có tinh dầu → ít sâu bệnh.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng

Vỏ thân, vỏ rễ, lá, quả khô.

Thu hái

Thu quanh năm, tốt nhất mùa khô để dễ chế biến.

Sơ chế

Vỏ rễ hoặc vỏ thân cạo sạch, thái nhỏ, phơi trong bóng râm.
Quả có thể phơi khô để sao vàng làm thuốc xoa bóp.
Lá dùng tươi để tắm chữa đau nhức.

Thành phần hóa học

Các nghiên cứu trên chi Zanthoxylum cho thấy Muồng truổng chứa:

Alkaloid: fagarine, nitidine, magnoflorine
Tinh dầu: limonene, linalool, β-myrcene
Coumarin: bergapten, xanthotoxin
Flavonoid: rutin, quercetin
Triterpenoid, tannin

Các nhóm hoạt chất này tạo nên tác dụng khu phong – giảm đau – kháng khuẩn – chống viêm.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

✅ Giảm đau – chống viêm

Tinh dầu và alkaloid giúp giảm viêm khớp, giảm đau dây thần kinh.

✅ Kháng khuẩn – kháng nấm

Ức chế Staphylococcus aureus, E. coli, Candida albicans.

✅ Chống oxy hóa mạnh

Nhờ flavonoid và terpenoid → bảo vệ tế bào.

✅ Tăng tuần hoàn – hoạt huyết

Giúp giảm tê bì, lạnh chân tay, đau nhức cơ.

✅ Kích thích tiêu hóa – tán hàn

Quả có vị cay tê giống xuyên tiêu → trị đầy chướng, lạnh bụng.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Tính vị – quy kinh

Vị cay, hơi đắng
Tính ấm
Quy kinh: can – tỳ – vị

Công năng

Khu phong trừ hàn
Hoạt huyết – thư cân
Giảm đau – tiêu viêm
Sát khuẩn – tiêu độc

Chủ trị

Đau nhức xương khớp, phong thấp
Tê bì chân tay, đau dây thần kinh
Bụng lạnh, đầy trướng
Mụn nhọt, lở loét
Đau bụng kinh do hàn trệ
Lạnh chân tay, kém tuần hoàn

Liều dùng

Vỏ thân/vỏ rễ: 6–12 g sắc uống
Lá: nấu nước tắm hoặc xông
Quả: 3–5 g sao vàng sắc hoặc ngâm rượu xoa bóp

Một số bài thuốc dân gian

1. Đau nhức xương khớp – phong thấp

Muồng truổng 12 g; Độc hoạt 10 g; Ngưu tất 12 g → Sắc uống ngày 1 thang.

2. Tê bì tay chân – lạnh chân tay

Vỏ rễ Muồng truổng 10 g; Quế chi 6 g; Thảo quả 4 g → Sắc uống.

3. Đau bụng lạnh – tiêu chảy nhẹ

Quả Muồng truổng 3 g; Gừng tươi 2 lát → Hãm uống.

4. Xoa bóp trị đau lưng – nhức mỏi

Quả Muồng truổng 50 g; Rượu 40° 500 ml → Ngâm 10 ngày, xoa bóp hằng ngày.

5. Tắm thuốc chữa đau nhức toàn thân

Lá Muồng truổng 50–80 g → Nấu nước tắm ấm.

An toàn và lưu ý

Dễ gây kích ứng nhẹ ở da mẫn cảm (do tinh dầu).
Người âm hư nội nhiệt, đang sốt cao → không dùng liều cao.
Phụ nữ mang thai tránh dùng vỏ rễ liều lớn.
Không dùng kéo dài liên tục > 3 tuần nếu không có hướng dẫn chuyên môn.

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống bằng hạt hoặc giâm cành.
Trồng nơi nắng, đất khô thoáng, giàu hữu cơ.
Ít sâu bệnh, dễ trồng.
Thu hoạch vỏ thân – rễ sau 2–3 năm.

Hiện trạng bảo tồn

Phân bố tương đối rộng, chưa đe dọa tuyệt chủng.
Tuy nhiên khai thác vỏ rễ bừa bãi có nguy cơ làm suy giảm quần thể → nên khuyến khích trồng.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
Phytochemical & Pharmacological Profile of Zanthoxylum spp. – Journal of Ethnopharmacology.
Chinese Herbal Medicine Materia Medica – Rutaceae family.

👉 Muồng truổng – vị thuốc đặc trưng của vùng núi, giúp khu phong – hoạt huyết – giảm đau, rất phù hợp cho các bài thuốc trị đau nhức, tê bì, cảm lạnh và phong thấp.