Bình vôi (Stephania rotunda Lour.) là một trong những vị thuốc nổi tiếng của y học cổ truyền, đặc biệt với tác dụng an thần, giảm đau, giãn cơ, hạ huyết áp, hỗ trợ rối loạn thần kinh thực vật và cải thiện giấc ngủ.

Củ Bình vôi chứa các alkaloid nhóm aporphin, trong đó nổi bật nhất là Rotundin (L-tetrahydropalmatin – L-THP) – hoạt chất đã được nghiên cứu rộng rãi với tác dụng an thần nhẹ, gây ngủ sinh lý, hỗ trợ giảm lo âu, giảm đau và ổn định nhịp tim.

Ở Việt Nam, Bình vôi phân bố nhiều ở vùng núi đá vôi Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, được đồng bào sử dụng từ lâu trong các bài thuốc chữa mất ngủ, đau đầu, thần kinh suy nhược, co cứng cơ và đau xương khớp.

Tên gọi khác

Ngải tượng, Dây bình vôi, Củ bình vôi
Dược liệu: Tuber Stephaniae

Tên khoa học

Stephania rotunda Lour.

Họ: Menispermaceae (Họ Tiết dê)

Theo Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Dây leo thân thảo, sống lâu năm.
Củ: phình to, hình cầu dẹt hoặc bất định, đường kính 5–30 cm, vỏ màu nâu xám, ruột trắng ngà → bộ phận được dùng làm thuốc.
Thân leo mảnh, dài 3–10 m.
Lá hình khiên, tròn hoặc bầu dục, đường kính 5–15 cm; gân tỏa tròn như nan quạt.
Hoa nhỏ, vàng lục, mọc thành chùm.
Quả mọng, đỏ cam khi chín, hình cầu nhỏ.

Mùa hoa quả: Tháng 4–9.

Phân bố – Sinh thái

Nguồn gốc

Đông Nam Á.

Phân bố tại Việt Nam

Gặp nhiều ở: Hòa Bình, Sơn La, Lạng Sơn, Cao Bằng, Ninh Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Kon Tum.
Ưa vùng núi đá vôi, khe đá, sườn núi, rừng ẩm.

Sinh thái học

Cây ưa sáng nhẹ – bán bóng.
Phát triển mạnh ở đất thoát nước, giàu mùn.
Tái sinh mạnh từ rễ và củ.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng

Củ

Thu hái

Thu đông – xuân, khi lá tàn.
Củ được rửa sạch, cắt lát mỏng 3–5 mm.

Sơ chế

Phơi râm hoặc sấy ở 50–60°C.
Có thể sao vàng để giảm tính lạnh và tăng khả năng an thần.

Thành phần hóa học

Củ Bình vôi rất giàu alkaloid, gồm:

Alkaloid chính

Rotundin (L-tetrahydropalmatin – L-THP) – hoạt chất gây ngủ, giảm đau
Cepharanthin – chống viêm, chống oxy hóa
Fangchinoline, cycleanine – giãn cơ trơn, hạ huyết áp
Palmatin, berberin dạng vết

Khác

Tinh bột, chất nhầy
Saponin
Flavonoid minor

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

✅ An thần – gây ngủ sinh lý

Rotundin (L-THP) có khả năng:

Tăng ức chế GABA
Ổn định đường dẫn truyền dopamine
Giúp ngủ tự nhiên, giảm thức giấc ban đêm
→ Tác dụng tương tự thuốc ngủ nhẹ nhưng không gây lệ thuộc.

✅ Giảm đau – chống co thắt

Tác dụng tốt với các bệnh: đau cơ – đau đầu – đau thần kinh – co rút cơ.

✅ Hạ huyết áp – giãn mạch

Các alkaloid giúp giảm sức cản mạch ngoại biên → phù hợp người tăng huyết áp nhẹ.

✅ Chống viêm – chống oxy hóa

Cepharanthin có tác dụng mạnh trên tế bào miễn dịch.

✅ Ổn định thần kinh thực vật

Hiệu quả trong: hồi hộp, đánh trống ngực, lo âu, mất ngủ do stress.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Tính vị – quy kinh

Vị đắng, hơi cay
Tính bình
Quy kinh: tâm – can

Công năng

An thần, gây ngủ
Giảm đau, thư cân
Hạ huyết áp, bình can
Hoạt huyết nhẹ

Chủ trị

Mất ngủ, ngủ không sâu; Đau đầu, thần kinh suy nhược
Hồi hộp, lo âu; Đau dạ dày do co thắt
Đau xương khớp, đau cơ
Cao huyết áp nhẹ

Liều dùng

3–6 g/ngày (khô), sắc uống
Có thể dùng dạng viên Rotundin 30 mg theo hướng dẫn chuyên môn

Một số bài thuốc dân gian

1. Mất ngủ – thần kinh suy nhược

Bình vôi 4 g; Lạc tiên 20 g; Lá vông 10 g → Sắc uống 1 lần trước khi;ngủ.

2. Đau đầu – căng thẳng – mất ngủ do stress

Bình vôi 4 g; Hoa hòe 10 g; Hương nhu 8 g → Sắc uống.

3. Đau dạ dày co thắt – buồn nôn

Bình vôi 3 g; Gừng tươi 2 lát ; Sa nhân 6 g → Sắc uống sau ăn.

4. Đau lưng, đau khớp

Bình vôi 4 g; Ngưu tất 12 g; Thổ phục linh 12 g → Sắc uống 2–3 tuần.

An toàn và lưu ý

⚠️ Không dùng quá liều

Liều cao gây buồn nôn, mệt mỏi, ngộ độc alkaloid.

⚠️ Không dùng cho:

Phụ nữ mang thai hoặc cho con bú
Trẻ em dưới 12 tuổi
Người huyết áp thấp
Người suy gan nặng

⚠️ Thận trọng khi kết hợp

Thuốc ngủ, an thần, chống trầm cảm
→ Dễ tăng tác dụng an thần.

Cách trồng và chăm sóc

Cây dễ trồng bằng rễ hoặc củ.
Ưa đất đá vôi, tơi xốp, thoát nước.
Che bóng 30–50%.
Thu hoạch củ sau 3–4 năm.

Hiện trạng bảo tồn

Bị khai thác nhiều ở vùng núi đá vôi → có dấu hiệu giảm cục bộ.
Cần khuyến khích trồng dưới tán rừng hoặc vùng đá vôi để bảo tồn nguồn dược liệu.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
POWO – Stephania rotunda Lour.
Journal of Ethnopharmacology – Pharmacology of Rotundin (L-THP).
Phytochemistry Review – Alkaloids of Stephania spp.

👉 Bình vôi – vị thuốc an thần tự nhiên, hỗ trợ ngủ sâu, giảm lo âu, giảm đau và ổn định thần kinh thực vật, phù hợp dùng trong nhiều bài thuốc ngủ ngon – giảm căng thẳng.