Hoa ngọc bút (Tabernaemontana divaricata (L.) R.Br. ex Roem. & Schult.) là loài cây cảnh – dược liệu quen thuộc, có hoa trắng thơm nhẹ, nở quanh năm.
Trong Đông y, Ngọc bút được dùng để thanh nhiệt – an thần – tiêu viêm – giảm đau, hỗ trợ các chứng đau đầu, mất ngủ nhẹ, viêm da, nhọt độc, thấp khớp, viêm kết mạc, và dùng ngoài để cầm máu – làm dịu vết sưng.

Nghiên cứu hiện đại cho thấy cây chứa nhiều alkaloid đặc trưng của họ Trúc đào, cùng với flavonoid, triterpenoid, lactone, có tác dụng kháng viêm, chống đau, an thần nhẹ, chống oxy hóa, tiêu sưng và hỗ trợ trong điều hòa thần kinh.

Tên gọi khác

Ngọc bút, Bạch hoa mai, Hoa lài trâu, Hoa trăng
Tiếng Anh: Crape jasmine, East Indian rosebay
Tiếng Trung: 夹竹桃花 / 双瓣花夹竹桃 (Shuāng bàn huā jiá zhútáo)
Dược liệu: Flos & Folium Tabernaemontanae

Tên khoa học

Tabernaemontana divaricata (L.) R.Br. ex Roem. & Schult.

Họ: Apocynaceae (Họ Trúc đào)

Theo Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Cây bụi hoặc cây gỗ nhỏ, cao 1–3 m.
Thân phân nhánh nhiều, nhựa trắng đục đặc trưng.
Lá mọc đối, hình bầu dục, mặt lá bóng, gân lông chim rõ.
Hoa màu trắng tinh khiết, dạng xoắn – 2 lớp cánh, thơm nhẹ; mọc đơn hoặc chùm ở đầu cành.
Quả kép dạng nang, hình trụ, khi chín chứa hạt màu cam.

Mùa hoa: quanh năm, mạnh nhất tháng 3–9.

Phân bố – Sinh thái

Nguồn gốc

Ấn Độ – Sri Lanka – Đông Nam Á.

Phân bố tại Việt Nam

Trồng phổ biến làm cảnh từ Bắc đến Nam; mọc khỏe ở nơi đất ẩm, thoáng.

Sinh thái học

Ưa sáng bán phần hoặc ánh sáng tán xạ.
Chịu hạn tốt nhưng thích đất ẩm – giàu dinh dưỡng.
Tái sinh bằng giâm cành thuận lợi.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng

Hoa (Flos)
Lá – vỏ thân – nhựa (Folium/ Cortex/ Latex)

Thu hái

Hoa thu khi vừa nở.
Lá – thân thu quanh năm.

Sơ chế

Phơi trong râm cho giữ mùi và hoạt chất.
Lá rửa sạch → phơi héo → dùng tươi hoặc khô.

Thành phần hóa học

1. Alkaloid (nhóm chính)

Conophylline
Tabersonine
Voacangine
Coronaridine
→ Kháng viêm – an thần – giảm đau thần kinh.

2. Flavonoid

→ Chống oxy hóa mạnh.

3. Triterpenoid – saponin

→ Giảm viêm – tiêu sưng.

4. Nhựa mủ chứa hợp chất indole

→ Kháng khuẩn – cầm máu.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

✅ Kháng viêm – giảm đau mạnh

Ức chế enzym viêm và giảm đau cơ – khớp.

✅ An thần nhẹ – hỗ trợ giấc ngủ

Hoạt chất alkaloid tác động lên hệ thần kinh trung ương ở mức độ nhẹ.

✅ Chống oxy hóa

Bảo vệ tế bào thần kinh và gan.

✅ Kháng khuẩn – kháng nấm

Dùng ngoài trị viêm da – mụn – nhọt.

✅ Chống co thắt

Hữu ích trong đau bụng do co thắt nhẹ.

✅ Cầm máu – làm se mô

Nhựa mủ có tác dụng làm se tổn thương, cầm máu nhẹ.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Tính vị – quy kinh

Vị đắng – cay
Tính mát
Quy kinh: Tâm – Can – Phế

Công năng

Thanh nhiệt giải độc
An thần
Tiêu viêm – giảm đau
Chỉ khái (giảm ho)
Làm se – cầm máu

Chủ trị

Mất ngủ nhẹ, bồn chồn
Đau đầu do nóng hoặc căng thẳng
Ho, viêm họng
Viêm da – sưng đỏ – mụn nhọt
Đau khớp – thấp nhiệt
Chảy máu nhẹ, trầy xước
Viêm mắt đỏ (dùng ngoài)

Liều dùng

Hoa: 6–12 g khô/ngày
Lá: 10–15 g khô; 20–30 g tươi
Dùng ngoài: giã tươi đắp / nấu rửa

Một số bài thuốc dân gian

1. Mất ngủ nhẹ – căng thẳng

Hoa ngọc bút 8 g; Hoa nhài 4 g; Tâm sen 4 g → Hãm trà uống buổi tối.

2. Đau đầu do nóng

Lá ngọc bút 10 g; Lá dâu 10 g; Cúc hoa 6 g → Sắc uống.

3. Viêm da – mụn nhọt – sưng đỏ

Lá ngọc bút tươi giã nát + ít muối → Đắp trực tiếp 1–2 lần/ngày.

4. Ho, viêm họng

Lá ngọc bút 12 g; Cam thảo 6 g; Bạc hà 4 g → Sắc uống.

5. Đau khớp – thấp nhiệt

Lá ngọc bút 20 g; Ngải cứu 12 g; Gừng 5 g → Sao nóng – chườm lên chỗ đau.

An toàn và lưu ý

Nhựa mủ có thể gây kích ứng da ở người nhạy cảm.
Không dùng liều cao, nhất là phần nhựa → có độc tính nhẹ của họ Trúc đào.
Không dùng cho phụ nữ có thai.
Người huyết áp thấp dùng thận trọng.
Dùng ngoài ưu tiên hơn dùng trong (trừ hoa đã làm khô).

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống bằng giâm cành rất dễ sống.
Trồng nơi bán nắng – thoát nước tốt.
Tưới đều, tránh úng.
Cắt tỉa để cây liên tục ra hoa.

Hiện trạng bảo tồn

Loài phổ biến, không nguy cấp.
Được trồng làm cảnh rộng rãi ở Việt Nam.

Tài liệu tham khảo

Flora of Vietnam – Apocynaceae.
POWO – Tabernaemontana divaricata (accepted name).
Indian Materia Medica – Uses of Nandivriksha.
Journal of Ethnopharmacology – Anti-inflammatory and analgesic activity of T. divaricata alkaloids.
Pharmacognosy Review – Indole alkaloids in Tabernaemontana.
Siddha & Ayurveda Classical Texts – traditional uses of crape jasmine.

👉 Hoa ngọc bút – cây cảnh đẹp nhưng là vị thuốc thanh nhiệt – an thần – tiêu viêm hữu hiệu, dùng tốt cho mất ngủ nhẹ, viêm da, đau đầu và các chứng nóng trong.