Mục lục
Mãng cầu xiêm (Annona muricata) – loài cây ăn quả quen thuộc ở miền Nam Việt Nam, ngoài giá trị dinh dưỡng còn được coi là cây thuốc với công dụng thanh nhiệt, bổ dưỡng, hạ huyết áp, hỗ trợ tiểu đường và được nghiên cứu về tiềm năng chống ung thư.
Giới thiệu
Mãng cầu xiêm (Annona muricata) thuộc họ Na (Annonaceae), có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới châu Mỹ và được du nhập vào Việt Nam từ lâu. Quả chín thơm ngon, nhiều dinh dưỡng, thường dùng ăn tươi, làm nước ép, sinh tố. Trong y học dân gian, lá và hạt mãng cầu xiêm được dùng chữa sốt, cảm lạnh, viêm nhiễm, đau nhức xương khớp. Nghiên cứu hiện đại đã tìm thấy trong lá, quả và hạt nhiều hợp chất acetogenin, alkaloid và polyphenol có hoạt tính kháng khuẩn, chống viêm, hạ đường huyết và đặc biệt là tiềm năng chống tế bào ung thư.
Tên gọi khác
-
Mãng cầu xiêm, Mãng cầu gai, Na xiêm
-
Tiếng Anh: Soursop, Graviola
-
Tiếng Trung: 刺果番荔枝 (Cì guǒ fān lì zhī)
Tên khoa học
Annona muricata L.
Họ thực vật
Annonaceae (Họ Na).
Mô tả thực vật
Mãng cầu xiêm là cây gỗ nhỏ, cao 3 – 8 m.
-
Thân: phân cành nhiều, nhẵn, màu nâu xám.
-
Lá: mọc so le, phiến bầu dục, dày, nhẵn bóng, dài 10 – 15 cm.
-
Hoa: mọc đơn độc, màu vàng lục, có 3 cánh dày, mọc ở thân và cành.
-
Quả: hình bầu dục, dài 15 – 30 cm, vỏ xanh sẫm có nhiều gai mềm, thịt trắng, vị chua ngọt, thơm, chứa nhiều hạt đen bóng.
-
Mùa quả: từ tháng 6 – 9.
Phân bố và sinh thái
-
Thế giới: Có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới Nam Mỹ, nay trồng phổ biến ở Caribe, Đông Nam Á, châu Phi.
-
Việt Nam: Trồng nhiều ở các tỉnh miền Nam, đặc biệt Đồng Nai, Bến Tre, Tiền Giang.
-
Sinh thái: Cây ưa nắng, ẩm, sinh trưởng tốt ở đất thịt pha cát, thoát nước.
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
-
Bộ phận dùng: Lá, quả, hạt, vỏ cây.
-
Thu hái: Lá quanh năm; quả thu khi chín; hạt và vỏ cây phơi khô dùng dần.
-
Sơ chế: Lá phơi khô, hãm trà; quả ăn tươi, ép nước; hạt và vỏ nghiền bột làm thuốc ngoài.
Thành phần hóa học
-
Acetogenin: annonacin, bullatacin (hoạt chất chính có tác dụng sinh học mạnh).
-
Alkaloid, flavonoid, tannin
-
Vitamin C, B1, B2, kali, magiê
-
Chất xơ và acid hữu cơ
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
-
Kháng khuẩn, kháng virus: ức chế nhiều vi khuẩn gây bệnh đường ruột, da.
-
Chống viêm, giảm đau: lá chiết xuất ethanol giảm phản ứng viêm.
-
Hạ đường huyết: thử nghiệm động vật cho thấy làm giảm glucose máu.
-
Hạ huyết áp: có tác dụng giãn mạch, giảm huyết áp nhẹ.
-
Bảo vệ gan: giúp hạ men gan, chống oxy hóa.
-
Tiềm năng chống ung thư: các acetogenin ức chế sự phát triển của nhiều dòng tế bào ung thư in vitro.
⚠️ Lưu ý: Một số hợp chất acetogenin có độc tính thần kinh khi dùng liều cao, cần thận trọng.
Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền
-
Thanh nhiệt, giải độc: chữa cảm sốt, viêm nhiễm.
-
Giảm đau, an thần: chữa mất ngủ, đau nhức xương khớp.
-
Lợi tiểu, nhuận tràng: chữa táo bón, tiểu tiện khó.
-
Chữa ngoài da: hạt giã nát trị chấy rận, ghẻ lở.
Liều dùng tham khảo: 10 – 20 g lá khô/ngày, sắc uống hoặc hãm trà.
Bài thuốc dân gian:
-
Hạ đường huyết: Lá mãng cầu xiêm khô 15 g, sắc uống ngày 2 lần.
-
Mất ngủ, lo âu: Lá mãng cầu xiêm tươi 5 – 7 lá, hãm nước uống buổi tối.
-
Chữa ghẻ, chấy: Hạt giã nát, trộn dầu dừa, bôi ngoài da.
Lưu ý: Không dùng cho phụ nữ có thai, người huyết áp thấp hoặc đang điều trị bệnh thần kinh.
An toàn và tương tác thuốc
-
Có thể gây hạ huyết áp quá mức, buồn nôn, chóng mặt nếu dùng nhiều.
-
Thận trọng khi dùng cùng thuốc hạ huyết áp, hạ đường huyết.
-
Không dùng kéo dài liều cao để tránh nguy cơ độc thần kinh.
Cách trồng và chăm sóc
-
Nhân giống: bằng hạt hoặc chiết cành.
-
Điều kiện trồng: đất thịt pha cát, giàu hữu cơ, thoát nước tốt.
-
Chăm sóc: cần nhiều nắng, tưới nước vừa phải, bón phân hữu cơ định kỳ.
-
Thu hoạch: sau 3 – 4 năm bắt đầu cho quả; năng suất cao nhất từ năm thứ 6 trở đi.
Hiện trạng bảo tồn
Mãng cầu xiêm hiện được trồng phổ biến tại Việt Nam, vừa làm cây ăn quả vừa là nguồn dược liệu. Không thuộc nhóm nguy cấp, nhưng cần chuẩn hóa vùng trồng để bảo đảm an toàn dược liệu và dinh dưỡng.
Tài liệu tham khảo
-
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
-
Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II. NXB Khoa học & Kỹ thuật.
-
Nam dược thần hiệu (Hải Thượng Lãn Ông).
-
Các nghiên cứu dược lý về Annona muricata trên PubMed (2010 – 2024).
:quality(75)/2021_11_15_637725676252748838_youtube0.jpg){kind=small}
