Na (Annona squamosa L.), còn gọi là Mãng cầu ta, là cây ăn quả quen thuộc ở Việt Nam, nổi tiếng với mùi thơm đặc trưng và vị ngọt mềm dễ tiêu.
Trong dân gian, nhiều bộ phận của cây Na được dùng làm thuốc: lá, vỏ thân, hạt, rễ và quả. Đông y coi Na là vị thuốc bổ dưỡng, hỗ trợ tiêu hóa, tiêu viêm, an thần nhẹ, giảm đau, đồng thời giúp trị ho, viêm phế quản, thấp khớp, mụn nhọt, đầy bụng và mất ngủ nhẹ.

Nghiên cứu hiện đại cho thấy Annona squamosa chứa nhiều acetogenin, flavonoid, alkaloid, saponin, acid phenolic, có tác dụng kháng viêm, kháng khuẩn, hạ đường huyết, bảo vệ thần kinh, chống oxy hóa.

Tên gọi khác

Na, Mãng cầu ta, Mãng cầu vỏ dày
Tiếng Anh: Sugar apple, Sweetsop
Tiếng Trung: 番荔枝 (Fān lìzhī)
Dược liệu: Folium, Cortex & Semen Annonae

Tên khoa học

Annona squamosa L.

Họ: Annonaceae (Họ Na)

Theo Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Cây gỗ nhỏ hoặc cây bụi, cao 2–5 m.
Lá đơn, mọc so le, hình thuôn dài, mặt dưới nhạt hơn, thơm nhẹ khi vò.
Hoa mọc đơn độc hoặc tụ 2–4, màu vàng lục, 3 cánh dày đặc trưng của họ Na.
Quả hình cầu, vỏ chia múi giống vảy (squamosa), khi chín mềm, thơm ngọt.
Hạt màu nâu đậm, bóng, nhân độc → không được ăn.

Mùa hoa quả: hoa tháng 3–5; quả chín tháng 7–10.

Phân bố – Sinh thái

Nguồn gốc

Vùng nhiệt đới châu Mỹ.

Phân bố tại Việt Nam

Phổ biến ở miền Bắc, miền Trung và Nam Bộ: Hòa Bình, Sơn La, Nghệ An, Quảng Trị, Bình Thuận, Đồng Nai.

Sinh thái học

Ưa nắng, chịu hạn tốt, kỵ ngập nước.
Thích hợp trên đất pha cát, đất thịt nhẹ, pH 5–7.
Ra hoa tốt khi có mùa khô rõ rệt.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng

Lá (Folium)
Vỏ thân (Cortex)
Hạt (Semen – dùng ngoài, có độc)
Rễ (hiếm dùng)
Quả chín (Fructus)

Thu hái

Lá thu quanh năm.
Vỏ thân thu mùa khô.
Hạt lấy từ quả chín.
Quả thu khi chín mềm tự nhiên.

Sơ chế

Lá rửa sạch → phơi râm.
Vỏ thân cạo vỏ ngoài → thái mỏng → phơi.
Hạt phơi khô, nghiền nhỏ (dùng ngoài).
Quả dùng tươi.

Thành phần hóa học

1. Acetogenin (nhóm hoạt chất đặc trưng họ Na)

Squamocin
Annonacin
→ Kháng viêm – kháng u – kháng ký sinh trùng.

2. Flavonoid

Quercetin
Kaempferol
→ Chống oxy hóa – chống viêm.

3. Alkaloid

Anonaine
→ Giảm đau – an thần nhẹ.

4. Saponin – tanin – phenolic

→ Kháng khuẩn – tiêu viêm – săn se.

5. Dinh dưỡng trong quả

Vitamin C, B6
Mg, K, Fe
→ Bổ dưỡng – tăng miễn dịch.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

✅ Kháng viêm – giảm đau

Ức chế COX, giảm phù nề, đau khớp.

✅ Hạ đường huyết – cải thiện đề kháng insulin

Lá Na làm giảm glucose máu ở mô hình chuột.

✅ Kháng khuẩn – kháng nấm

Hiệu quả trên S. aureus, Candida albicans, E. coli.

✅ Bảo vệ gan – chống oxy hóa

Giảm stress oxy hóa, hạn chế tổn thương tế bào gan.

✅ An thần nhẹ – hỗ trợ giấc ngủ

Một số alkaloid có tác dụng làm dịu thần kinh.

✅ Hỗ trợ tiêu hóa

Quả giúp nhuận tràng nhẹ, dễ tiêu.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Tính vị – quy kinh

Vị ngọt (quả), hơi đắng (lá – vỏ)
Tính bình
Quy kinh: Tỳ – Vị – Phế

Công năng

Bổ dưỡng – kiện tỳ
Tiêu viêm – giải độc
Giảm ho – nhuận phổi
An thần nhẹ
Giảm đau xương khớp
Kháng khuẩn

Chủ trị

Viêm họng – ho đờm
Đau khớp – thấp nhiệt
Nóng trong – mụn nhọt
Tiêu hóa kém – đầy bụng
Đường huyết cao nhẹ
Sốt nhẹ – cảm

Liều dùng

Lá: 10–15 g khô hoặc 20–30 g tươi
Vỏ thân: 6–10 g
Hạt: dùng ngoài (tuyệt đối không uống)
Quả: ăn 1–2 quả/ngày

Một số bài thuốc dân gian

1. Ho – viêm họng – viêm phế quản nhẹ

Lá Na 15 g; Tía tô 10 g; Cam thảo 6 g → Sắc uống.

2. Đau khớp – thấp nhiệt

Vỏ thân Na 8 g; Ngải cứu 12 g; Thổ phục linh 10 g → Sắc ngày 1 thang.

3. Mụn nhọt – viêm da

Lá Na tươi giã nát → Đắp trực tiếp.

4. Đường huyết cao nhẹ

Lá Na 12 g; Khổ qua rừng 10 g; Dây thìa canh 10 g → Sắc uống 10 ngày.

5. Lice – trị chấy (dùng ngoài)

Hạt Na giã nhỏ + dầu dừa → Bôi da đầu 10–15 phút rồi gội sạch.

An toàn và lưu ý

Hạt Na có độc (acetogenin) → chỉ dùng ngoài, không uống.
Không dùng nhiều cho phụ nữ có thai.
Người huyết áp thấp dùng thận trọng.
Dùng liều cao lá/vỏ có thể gây buồn nôn.
Người tỳ vị hư yếu: hạn chế ăn nhiều quả (dễ đầy bụng).

Cách trồng và chăm sóc

Trồng bằng hạt hoặc ghép áp.
Thích hợp nơi khô ráo – nhiều nắng.
Bón phân hữu cơ 2–3 lần/năm.
Thu hoạch quả sau 2–3 năm trồng.

Hiện trạng bảo tồn

Loài phổ biến, không nguy cấp.
Có giá trị kinh tế – dinh dưỡng – dược liệu cao.

Tài liệu tham khảo

Flora of Vietnam – Annonaceae.
POWO – Annona squamosa L.
Journal of Ethnopharmacology – Pharmacology of Annona species.
Brazilian Annona Research Group – Acetogenins of A. squamosa.
Indian Materia Medica – Uses of Sitaphal (sweetsop).
International Journal of Herbal Medicine – Antidiabetic effects of A. squamosa.

👉 Na – loài cây gắn liền với vườn quê Việt, không chỉ ngon bổ mà còn là vị thuốc dân gian giúp tiêu viêm, giảm ho, điều hòa tiêu hóa và hỗ trợ hạ đường huyết.