Thiên niên kiện – cây thuốc trị thấp khớp, mạnh gân cốt

Mục lục

Giới thiệu
Tên gọi khác
Tên khoa học
Họ thực vật
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền
An toàn và lưu ý
Cách trồng và chăm sóc
Hiện trạng bảo tồn
Tài liệu tham khảo

Thiên niên kiện (Homalomena occulta) – một loài cây thân thảo sống lâu năm, có rễ thơm, thường mọc dưới tán rừng ẩm. Dân gian Việt Nam từ lâu đã dùng rễ cây này để chữa thấp khớp, phong tê, đau nhức xương cốt và làm thuốc ngâm rượu bổ.

Giới thiệu

Thiên niên kiện thuộc họ Ráy (Araceae). Trong Đông y, thân rễ có vị cay, đắng, mùi thơm, tính ấm, tác dụng khu phong trừ thấp, chỉ thống, mạnh gân cốt, kiện khớp.

Nghiên cứu hiện đại cho thấy rễ chứa nhiều tinh dầu, sesquiterpenoid, flavonoid có tác dụng kháng viêm, giảm đau, chống oxy hóa, bảo vệ khớp và kháng khuẩn.

Tên gọi khác

Thiên niên kiện, Sơn thục, Sấu hổ
Tiếng Anh: Homalomena rhizome
Tiếng Trung: 千年健 (Qiān nián jiàn)

Tên khoa học

Homalomena occulta (Lour.) Schott

Họ thực vật

Araceae (Họ Ráy).

Mô tả thực vật

Thân rễ: bò ngang, to, có mùi thơm đặc trưng.
Lá: mọc từ thân rễ, phiến lá hình bầu dục, gân rõ, cuống dài.
Hoa: cụm hoa mo, nhỏ, màu xanh nhạt.
Quả: mọng, nhỏ, khi chín màu đỏ cam.

Phân bố và sinh thái

Thế giới: Gặp nhiều ở Lào, Campuchia, Trung Quốc.
Việt Nam: Phân bố rộng ở rừng núi ẩm ướt từ Quảng Ninh, Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Nam, Tây Nguyên.
Sinh thái: Ưa ẩm, bóng râm, thường mọc ven khe suối, sườn núi ẩm.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: Thân rễ (Rhizoma Homalomenae).
Thu hái: Quanh năm, tốt nhất vào mùa thu.
Sơ chế: Rửa sạch, thái mỏng, phơi khô hoặc ngâm rượu.

Thành phần hóa học

Tinh dầu (0,5 – 1,5%): chứa linalool, terpinen, α-cadinol…
Sesquiterpenoid, flavonoid.
Acid hữu cơ, nhựa.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Kháng viêm, giảm đau: cải thiện viêm khớp, đau dây thần kinh.
Chống oxy hóa: bảo vệ tế bào khớp.
Kháng khuẩn, kháng nấm: ức chế vi sinh gây bệnh ngoài da.
Bảo vệ thần kinh: hỗ trợ đau thần kinh tọa.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Khu phong, trừ thấp: chữa phong thấp, đau nhức xương khớp.
Mạnh gân cốt: hỗ trợ người già đau mỏi, thoái hóa khớp.
Giảm đau: trị đau bụng do hàn, đau dây thần kinh.

Liều dùng tham khảo: 6 – 12 g/ngày dạng khô, sắc uống; hoặc ngâm rượu dùng ngoài và uống.

Bài thuốc dân gian:

Đau nhức xương khớp: Thiên niên kiện 12 g, rễ cỏ xước 12 g, ngưu tất 12 g.
Rượu thuốc: Thân rễ thiên niên kiện 500 g, ngâm 5 lít rượu, uống 1 – 2 chén nhỏ/ngày.
Đau bụng do lạnh: Thiên niên kiện 10 g, gừng khô 6 g, sắc uống.

An toàn và lưu ý

An toàn khi dùng đúng liều.
Vị cay nóng → người âm hư, nóng trong nên thận trọng.
Không dùng quá liều vì có thể gây cồn ruột.

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống: bằng tách thân rễ.
Điều kiện trồng: đất mùn, ẩm, râm mát.
Chăm sóc: giữ ẩm thường xuyên, làm cỏ định kỳ.
Thu hoạch: sau 2 – 3 năm.

Hiện trạng bảo tồn

Thiên niên kiện mọc tự nhiên nhiều nhưng bị khai thác mạnh làm thuốc. Hiện một số vùng dược liệu ở Nghệ An, Quảng Nam đã trồng để bảo tồn và khai thác bền vững.

Tài liệu tham khảo

Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II.
Nam dược thần hiệu (Hải Thượng Lãn Ông).
Các nghiên cứu hiện đại về Homalomena occulta trên PubMed (2010 – 2024).