Tiêu (Piper nigrum L.) là một trong những gia vị – dược liệu cổ xưa nhất thế giới, được sử dụng hơn 3000 năm.
Ngoài vai trò trong ẩm thực, hạt tiêu đen và tiêu trắng là vị thuốc ôn ấm giúp kích thích tiêu hóa, chống lạnh bụng, giảm đau, long đờm, tiêu viêm, đồng thời hỗ trợ trị đau bụng lạnh, nôn mửa, đầy trướng, ho đờm, thấp khớp, cảm lạnh.

Nghiên cứu hiện đại cho thấy hạt tiêu chứa hoạt chất piperine có tác dụng kháng viêm mạnh, tăng hấp thu dưỡng chất (curcumin, selenium, CoQ10), chống oxy hóa, hạ lipid máu, và hỗ trợ kiểm soát cân nặng.

Tên gọi khác

Hắc hồ tiêu (tiêu đen), Bạch hồ tiêu (tiêu trắng)
Tiếng Anh: Black pepper
Tiếng Trung: 黑胡椒 (Hēi hújiāo)
Dược liệu: Fructus Piperis

Tên khoa học

Piper nigrum L.

Họ: Piperaceae (Họ Hồ tiêu)

Theo Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Dây leo thân gỗ sống nhiều năm, leo bằng rễ bám.
Thân tròn, phân đốt, màu xám nâu.
Lá mọc so le, hình bầu dục – trái xoan, mặt lá bóng, có 3–7 gân chính.
Hoa rất nhỏ, không cánh, mọc thành bông dài 4–10 cm.
Quả mọng nhỏ, khi chín đỏ, phơi khô thành hạt tiêu đen hoặc tách vỏ thành tiêu trắng.

Mùa thu hoạch: Tháng 12 – tháng 3 tùy vùng.

Phân bố – Sinh thái

Nguồn gốc

Tây Ghats (Ấn Độ).

Phân bố tại Việt Nam

Trồng nhiều tại: Đắk Lắk, Đắk Nông, Gia Lai, Bà Rịa – Vũng Tàu, Bình Phước, Quảng Trị.

Sinh thái học

Ưa nóng ẩm, mưa nhiều.
Cần bóng nhẹ, đất bazan giàu mùn.
Nhạy cảm với úng và rét.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng

Quả tiêu chín – phơi khô (tiêu đen).
Quả ngâm nước loại vỏ → sấy (tiêu trắng).

Thu hái

Hái cả gié quả chuyển sang màu vàng đỏ.

Sơ chế

Tiêu đen: phơi cả chùm → xát bỏ cuống.
Tiêu trắng: ngâm cho tách vỏ → sấy nhẹ ở 50–60°C.

Thành phần hóa học

1. Alkaloid

Piperine (hoạt chất chính, 3–9%)
Piperidine
→ Tác dụng kích thích tiêu hóa – kháng viêm mạnh.

2. Tinh dầu (1–3%)

Limonene
β-caryophyllene
α-pinene
→ Chống viêm – long đờm – kháng khuẩn.

3. Phenolic & flavonoid

→ Chống oxy hóa, bảo vệ tế bào.

4. Chất béo – protein – khoáng

K, Ca, Mg, Fe, Mn

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

✅ Tăng hấp thu hoạt chất (bio-enhancer)

Piperine tăng hấp thu curcumin lên 2000%, tăng sinh khả dụng của nhiều dược chất khác.

✅ Kháng viêm – giảm đau

Ức chế COX, LOX, TNF-α → tốt cho viêm khớp, đau nhức.

✅ Chống oxy hóa mạnh

Bảo vệ gan, thần kinh, tim mạch.

✅ Kích thích tiêu hóa

Tăng tiết dịch vị – men tụy → giảm đầy bụng, khó tiêu.

✅ Long đờm – kháng khuẩn – kháng nấm

Hữu ích trong cảm lạnh – ho – nghẹt mũi.

✅ Hỗ trợ giảm cân – điều chỉnh lipid máu

Tăng chuyển hóa năng lượng, giảm tích mỡ.

✅ Hỗ trợ điều hòa đường huyết

Cải thiện nhạy insulin.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Tính vị – quy kinh

Vị cay
Tính nóng
Quy kinh: Tỳ – Vị – Phế

Công năng

Ôn trung tán hàn
Tiêu thực chỉ thống
Giải độc sát khuẩn
Lợi khí, tán thấp
Chỉ khái – long đờm

Chủ trị

Đau bụng lạnh, tiêu chảy do hàn
Đầy trướng, khó tiêu
Ho đờm lạnh, cảm lạnh
Đau răng, đau đầu do lạnh
Thấp khớp, đau nhức xương khớp
Chán ăn – tiêu hóa kém

Liều dùng

2–5 g/ngày dạng bột hoặc tán
Chỉ dùng lượng nhỏ, phối hợp trong bài thuốc

Một số bài thuốc dân gian

1. Đau bụng lạnh – tiêu chảy

Tiêu 2 g; Gừng 5 g; Trà xanh 5 g → Sắc uống 1 lần/ngày.

2. Đầy hơi – khó tiêu

Tiêu 2 g; Hồi 3 g; Sa nhân 4 g → Hãm nước uống sau ăn.

3. Ho đờm lạnh

Tiêu 1 g; Gừng 3 g; Mật ong 1 thìa → Quấy ấm uống.

4. Đau răng

Tiêu giã nhỏ + muối → chấm vào răng đau.

5. Đau khớp

Tiêu 3 g; Ngải cứu 10 g; Gừng 5 g
→ Đắp + xoa rượu gừng.

6. Hỗ trợ giảm cân – mỡ máu

Tiêu đen nghiền 1 g / ngày; Uống cùng nước ấm hoặc pha trong món ăn.

An toàn và lưu ý

Không dùng nhiều vì tính nóng.
Người viêm loét dạ dày – trào ngược thận trọng.
Người huyết áp cao nặng → hạn chế.
Phụ nữ có thai: dùng lượng thấp, không dùng đơn lẻ.
Không dùng liều >5 g/ngày.

Cách trồng và chăm sóc

Trồng bằng thân cành.
Cần trụ leo (cây sống hoặc cọc).
Đất bazan, thoát nước tốt.
Tưới đều, bón hữu cơ.
Thu hoạch sau 2,5–3 năm.

Hiện trạng bảo tồn

Là cây trồng quan trọng toàn cầu.
Không nằm trong danh mục nguy cấp.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
Ayurvedic Pharmacopoeia of India – Maricha (Black pepper).
Journal of Ethnopharmacology – Biological activities of piperine.
Journal of Food Science & Nutrition – Antioxidant activity of black pepper.
POWO – Piper nigrum L.

👉 Tiêu – vị thuốc cay nóng mạnh, công dụng hành khí – ôn trung – giảm viêm – long đờm, rất hữu ích trong các bài thuốc về tiêu hóa, hô hấp và đau nhức do lạnh.