Hà thủ ô đỏ – cây thuốc bổ huyết, đen tóc, kéo dài tuổi thọ

Mục lục

Giới thiệu
Tên gọi khác
Tên khoa học
Họ thực vật
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền
An toàn và lưu ý
Cách trồng và chăm sóc
Hiện trạng bảo tồn
Tài liệu tham khảo

Hà thủ ô đỏ (Fallopia multiflora) – một trong những vị thuốc nổi tiếng nhất của y học cổ truyền Việt Nam và Đông Á. Dân gian truyền rằng ông Hà Thủ Ô tóc bạc nhờ dùng loài cây này mà tóc đen trở lại, sống thọ khỏe mạnh. Ngày nay, Hà thủ ô đỏ được nghiên cứu hiện đại chứng minh có tác dụng bổ huyết, chống oxy hóa, hạ mỡ máu, bảo vệ gan và hỗ trợ chống lão hóa.

Giới thiệu

Hà thủ ô đỏ thuộc họ Rau răm (Polygonaceae), là loài dây leo lâu năm, thân cuốn vào cây khác. Trong Đông y, vị thuốc Hà thủ ô có vị đắng, chát, ngọt, tính ấm, quy kinh Can – Thận, tác dụng bổ huyết, dưỡng can, ích tinh, nhuận tràng, đen tóc, kéo dài tuổi thọ.

Tên gọi khác

Hà thủ ô đỏ, Giao đằng, Dạ hợp
Tiếng Anh: Chinese knotweed, Fo-ti root
Tiếng Trung: 何首乌 (Hé shǒu wū)

Tên khoa học

Fallopia multiflora (Thunb.) Harald. (syn. Polygonum multiflorum Thunb.)

Họ thực vật

Polygonaceae (Họ Rau răm).

Mô tả thực vật

Thân: dây leo, sống lâu năm, dài 2 – 4 m, thân non có lông.
Rễ củ: phình to thành khối, màu nâu đỏ, khi cắt ngang có lõi gỗ cứng.
Lá: hình tim, đầu nhọn, gân nổi rõ.
Hoa: nhỏ, trắng hay hồng nhạt, mọc thành chùm ở nách lá.
Quả: nhỏ, hình 3 cạnh, màu nâu đen.

Phân bố và sinh thái

Thế giới: Phân bố nhiều ở Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan.
Việt Nam: Mọc hoang ở vùng núi đá vôi, trung du, được trồng nhiều ở Lào Cai, Lai Châu, Hòa Bình, Bắc Giang, Quảng Nam.
Sinh thái: Cây ưa sáng, dễ trồng bằng hom rễ hoặc cành, thích hợp đất thoát nước tốt.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: Rễ củ (Radix Polygoni multiflori).
Thu hái: Vào mùa thu – đông, khi rễ củ đã to.
Sơ chế:
- Dùng sống (sinh hà thủ ô): nhuận tràng, giải độc, trị táo bón, mụn nhọt.
- Chế biến (chế hà thủ ô): rửa sạch, cắt lát, tẩm đỗ đen hoặc gừng, đồ chín nhiều lần rồi phơi khô → dùng bổ huyết, đen tóc, chống lão hóa.

Thành phần hóa học

Anthraquinon: chrysophanol, emodin, physcion.
Stilben glycoside: 2,3,5,4′-tetrahydroxystilbene-2-O-β-D-glucoside (TSG) – hoạt chất chính.
Lecithin, phospholipid.
Tanin, tinh bột, đường khử.
Nhiều nguyên tố vi lượng: Zn, Fe, Mn.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Bổ huyết, chống thiếu máu: tăng sinh hồng cầu.
Bảo vệ gan: giảm men gan, chống gan nhiễm mỡ.
Chống oxy hóa, chống lão hóa: TSG và anthraquinon bảo vệ tế bào.
Hạ cholesterol, lipid máu: hỗ trợ phòng chống xơ vữa động mạch.
Bảo vệ thần kinh: cải thiện trí nhớ, hỗ trợ bệnh Alzheimer.
Kháng viêm, kháng khuẩn: ức chế vi sinh vật gây bệnh.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Bổ huyết, dưỡng can thận: chữa huyết hư, tóc bạc sớm, hoa mắt chóng mặt.
Ích tinh, tráng dương: chữa di tinh, liệt dương, suy nhược.
Nhuận tràng: dùng sống trị táo bón, viêm loét.
Kéo dài tuổi thọ: dùng lâu dài tóc đen, da dẻ hồng hào, sức khỏe tăng.

Liều dùng tham khảo: 10 – 20 g/ngày, sắc uống.

Bài thuốc dân gian:

Bổ huyết, đen tóc: Hà thủ ô chế 20 g, sinh địa 12 g, câu kỷ tử 10 g, sắc uống.
Mất ngủ, suy nhược: Hà thủ ô chế 16 g, đương quy 12 g, phục thần 10 g.
Táo bón: Hà thủ ô sống 12 g, sắc uống.

An toàn và lưu ý

Sinh hà thủ ô: có tác dụng nhuận tràng, dễ gây tiêu chảy nếu dùng nhiều.
Chế hà thủ ô: an toàn hơn, dùng bổ huyết, kéo dài.
Tác dụng phụ hiếm gặp: độc gan khi dùng liều cao kéo dài.
Khuyến cáo: nên dùng sản phẩm đã chế biến đúng cách và có kiểm soát.

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống: bằng hom rễ hoặc hom cành.
Điều kiện trồng: đất thoát nước, nhiều mùn.
Chăm sóc: bón phân hữu cơ, làm giàn cho dây leo.
Thu hoạch: sau 3 – 4 năm, rễ củ to, dược tính mạnh.

Hiện trạng bảo tồn

Hà thủ ô đỏ vẫn còn phổ biến nhưng đang bị khai thác mạnh ở tự nhiên. Hiện được đưa vào danh mục cây dược liệu trọng điểm, nhiều vùng đã phát triển trồng theo tiêu chuẩn GACP-WHO để bảo tồn nguồn gen và cung ứng nguyên liệu.

Tài liệu tham khảo

Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II.
Nam dược thần hiệu (Hải Thượng Lãn Ông).
Tuệ Tĩnh toàn tập.
Nghiên cứu hiện đại trên PubMed, Frontiers, Scientist (2015 – 2024) về TSG, anthraquinon và tác dụng bảo vệ gan, chống lão hóa của Hà thủ ô đỏ.