Mục lục
Mần tưới, còn gọi là mần tươi, mần trầu, mần tưới hôi, là một loài thảo dược quen thuộc trong vườn thuốc Nam Việt Nam.
Cây có mùi thơm đặc trưng, được dùng để chữa cảm cúm, ho, sốt, nhức đầu, ăn không tiêu, đau bụng, giải độc và điều hòa khí huyết.
Theo Đông y, Mần tưới có tác dụng hành khí, tán hàn, lợi tiêu hóa và làm ra mồ hôi.
Tên gọi khác
-
Mần tưới, Mần tươi, Cây mần trầu, Húng chó rừng.
-
Tiếng Anh: Fortune’s thoroughwort, Chinese eupatorium.
-
Tên Trung Quốc: 佩兰 (Pèi lán).
-
Dược liệu: Herba Eupatorii fortunei.
Tên khoa học
-
Eupatorium fortunei Turcz.
-
Họ: Asteraceae (Họ Cúc).
-
Đồng danh: Eupatorium japonicum Thunb., Eupatorium odoratum L. var. fortunei (Turcz.) – nhưng theo POWO loài hợp lệ là Eupatorium fortunei Turcz..
Mô tả thực vật
-
Dạng sống: cây thảo sống lâu năm, cao 30–80 cm.
-
Thân: mọc đứng, hình vuông, phân nhiều cành.
-
Lá: mọc đối, hình trứng thuôn, mép có răng cưa nhỏ, gân nổi rõ; lá khi vò có mùi thơm hăng đặc trưng.
-
Hoa: nhỏ màu tím nhạt hoặc trắng, tụ thành đầu ở ngọn thân, hợp thành chùm xim.
-
Quả: nhỏ hình trụ, đen bóng, có mào lông trắng.
-
Mùa hoa quả: hoa tháng 7–9, quả tháng 10–12.
Phân bố và sinh thái
-
Phân bố: Trung Quốc, Nhật Bản, Hàn Quốc, Việt Nam, Lào.
-
Ở Việt Nam: gặp nhiều ở miền Bắc và miền Trung – từ đồng bằng đến vùng núi thấp (Ba Vì, Hòa Bình, Thanh Hóa, Nghệ An, Quảng Nam).
-
Sinh thái: cây ưa sáng, chịu hạn vừa, thường mọc ở bờ rào, ven đường, ruộng nương, đồi thấp.
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
-
Bộ phận dùng: toàn cây trừ rễ – Herba Eupatorii fortunei.
-
Thu hái: khi cây ra hoa (tháng 7–9).
-
Sơ chế: nhổ cả cây, rửa sạch, thái ngắn, phơi hoặc sấy khô.
-
Bảo quản: nơi khô mát, kín.
Thành phần hóa học
-
Tinh dầu (0,2–0,8%) chứa: camphor, β-caryophyllene, borneol, linalool, limonene.
-
Flavonoid: quercetin, luteolin, apigenin.
-
Sesquiterpenoid, coumarin, acid caffeic và phenolic.
→ Các hoạt chất này có tác dụng chống viêm, kháng khuẩn, chống oxy hóa, bảo vệ gan và điều hòa tiêu hóa.
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
-
Kháng khuẩn, kháng nấm: ức chế Staphylococcus aureus, E. coli, Candida albicans.
-
Chống viêm, giảm đau: ức chế enzym COX-2, TNF-α, IL-6.
-
Bảo vệ gan: cải thiện men gan ALT, AST ở mô hình chuột gây độc CCl₄.
-
Tác dụng tiêu hóa: kích thích tiết dịch vị, tăng nhu động ruột.
-
Giải cảm và thông mũi: tinh dầu giúp thông khí quản, long đờm và ra mồ hôi.
Công dụng và cách dùng trong Đông y
Theo y học cổ truyền:
-
Vị: cay, thơm.
-
Tính: ấm.
-
Quy kinh: tỳ, vị, phế.
-
Công năng: hành khí, hóa thấp, giải biểu, chỉ thống, khai vị, tiêu thực.
Chủ trị:
-
Cảm cúm, ho, nhức đầu, sổ mũi.
-
Ăn uống không tiêu, đầy bụng, nôn mửa.
-
Đau dạ dày do lạnh, đau bụng kinh.
-
Mụn nhọt, viêm da dị ứng, hôi miệng.
Liều dùng: 6–12 g khô/ngày, sắc uống hoặc hãm như trà.
Một số bài thuốc dân gian
-
Trị cảm cúm, sốt nhẹ:
Mần tưới 10 g, Bạc hà 8 g, Kinh giới 8 g – sắc uống 2 lần/ngày. -
Trị hôi miệng:
Dùng nước sắc Mần tưới đặc 20 g/lít súc miệng sáng – tối. -
Chữa ăn không tiêu:
Mần tưới 10 g, Gừng khô 3 g, Trần bì 6 g – sắc uống 1 thang. -
Trị ho, nghẹt mũi:
Mần tưới 12 g, Cúc tần 8 g, Tía tô 10 g – sắc uống ấm.
An toàn và lưu ý
-
Dược liệu an toàn, không độc.
-
Không nên dùng liều cao liên tục quá 10 ngày.
-
Người tỳ hư, tiêu chảy nên dùng giảm liều.
-
Tinh dầu có thể gây kích ứng nhẹ nếu dùng đậm đặc ngoài da.
Cách trồng và chăm sóc
-
Nhân giống: bằng hom hoặc hạt.
-
Thời vụ: đầu mùa xuân hoặc thu.
-
Điều kiện: đất tơi xốp, ẩm, nhiều ánh sáng.
-
Thu hoạch: sau 3–4 tháng trồng, cắt phần thân lá phơi khô.
Tài liệu tham khảo
-
Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, Tập I.
-
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
-
Flora of Vietnam & POWO – Eupatorium fortunei Turcz.
-
Li et al. (2021). Pharmacological activities of Eupatorium fortunei and its essential oil. Journal of Ethnopharmacology.
-
Chen et al. (2020). Antioxidant and hepatoprotective effects of Eupatorium fortunei extract. Phytomedicine.
👉 Mần tưới – cây thuốc “thơm mát” của vườn Nam dược, vừa giải cảm, tiêu hóa, thanh nhiệt và khử mùi tự nhiên.
Một loài thảo quý, nhỏ bé nhưng đậm chất dân gian Việt Nam.