Mục lục
Cây xoan (còn gọi là xoan ta, sầu đông, khổ luyện) là loài cây gỗ quen thuộc trong đời sống người Việt, vừa có giá trị làm gỗ, bóng mát, vừa là cây thuốc trừ giun, trị thấp khớp, chữa đau bụng và diệt côn trùng hiệu quả.
Nhiều nghiên cứu hiện đại ghi nhận chiết xuất Melia azedarach chứa azadirachtin, meliacarpin, limonoid và flavonoid có tác dụng kháng khuẩn, chống viêm, chống ký sinh trùng và bảo vệ gan.
Tên gọi khác
-
Xoan ta, sầu đông, khổ luyện, xoan trắng, sầu đâu Tàu.
-
Tiếng Anh: Chinaberry tree, Bead tree, Persian lilac.
-
Tiếng Trung: 苦楝树 (Kǔ liàn shù).
-
Dược liệu: Cortex Meliae azedarach, Fructus Meliae azedarach.
Tên khoa học
-
Melia azedarach L.
-
Đồng danh: Melia sempervirens Sw., Melia japonica G.Don.
-
Họ: Meliaceae (Họ Xoan).
-
Theo Flora of Vietnam và Plants of the World Online (POWO).
Mô tả thực vật
-
Dạng sống: Cây gỗ nhỏ, cao 5–15 m.
-
Thân: thẳng, vỏ xám nâu, nứt dọc nhẹ; gỗ cứng, thớ mịn, màu vàng nhạt.
-
Lá: kép lông chim 2–3 lần, mọc cách, chét lá hình bầu dục thuôn, mép có răng cưa nhỏ.
-
Hoa: mọc thành chùm xim ở nách lá, màu tím nhạt, hương thơm nhẹ; cánh hoa mảnh, ống nhị màu tím sẫm.
-
Quả: hạch hình cầu, đường kính 1–1,5 cm, khi chín vàng óng; hạt cứng, có 5–6 ngăn.
-
Mùa hoa quả: hoa tháng 3–4, quả chín tháng 8–10.
Phân bố và sinh thái
-
Phân bố: Ấn Độ, Trung Quốc, Việt Nam, Lào, Campuchia, Thái Lan.
-
Ở Việt Nam: trồng phổ biến khắp nơi từ đồng bằng đến miền núi (Ba Vì, Bắc Giang, Thanh Hóa, Nghệ An, Bình Định, Gia Lai…).
-
Sinh thái: cây ưa sáng, chịu hạn tốt, tái sinh bằng hạt mạnh; thích hợp đất thịt nhẹ, thoát nước tốt.
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
-
Bộ phận dùng: vỏ thân (Khổ luyện bì), quả (Khổ luyện tử), lá.
-
Thu hái: quanh năm, tốt nhất vào mùa thu – đông.
-
Sơ chế: vỏ thân bóc lấy lớp ngoài, thái lát, phơi hoặc sấy khô; quả chín phơi khô để dùng dần.
-
Bảo quản: nơi khô ráo, tránh ẩm mốc.
Thành phần hóa học
Các bộ phận của cây chứa:
-
Limonoid: meliacarpin, toosendanin, azadirachtin – hoạt chất chống ký sinh trùng và diệt côn trùng mạnh.
-
Flavonoid: quercetin, rutin, naringenin.
-
Alkaloid, saponin, tanin, triterpenoid.
-
Dầu béo trong hạt chiếm 40–45%.
→ Chính các limonoid là cơ sở cho công dụng trừ giun, trị ký sinh trùng, chống viêm, bảo vệ gan của xoan.
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
-
Kháng khuẩn: ức chế E. coli, Staphylococcus aureus, Salmonella.
-
Chống viêm: giảm phản ứng phù nề và giảm đau trên mô hình gây viêm.
-
Trừ ký sinh trùng: diệt giun tròn (Ascaris), giun kim, ve, bọ chét, và nấm da.
-
Chống oxy hóa, bảo vệ gan: giảm men ALT, AST và lipid peroxidation trong gan chuột.
-
Kháng tế bào ung thư: chiết xuất methanol có hoạt tính ức chế dòng tế bào HepG2 (ung thư gan).
-
Ứng dụng sinh học: làm thuốc trừ sâu sinh học, dung dịch tắm thú nuôi chống ve rận.
Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền
Theo Đông y:
-
Vị: đắng.
-
Tính: hàn, hơi độc.
-
Quy kinh: can, tỳ, vị.
-
Công năng: trừ giun, tiêu viêm, hạ nhiệt, lợi tiểu, sát trùng ngoài da.
Chủ trị:
-
Giun sán, đau bụng do ký sinh trùng.
-
Viêm da, ghẻ lở, mụn nhọt.
-
Đau khớp, phong thấp, sốt rét.
-
Tiêu hóa kém, ăn uống khó tiêu.
Liều dùng:
-
6–12 g vỏ khô/ngày, sắc uống.
-
Quả khô 3–5 quả, giã nhỏ, sắc uống trị giun.
-
Dùng ngoài: giã lá tươi hoặc sắc đặc rửa vùng da tổn thương.
Một số bài thuốc dân gian
-
Trị giun đũa:
Quả xoan 10 quả (phơi khô), sắc với 400 ml nước còn 150 ml, chia 2 lần uống trong ngày. -
Trị ghẻ lở, nấm da:
Lá xoan tươi 200 g, nấu nước đặc tắm hoặc rửa ngày 1 lần. -
Trị đau nhức xương khớp:
Vỏ xoan 20 g, Ngải cứu 15 g, Lá lốt 10 g – sắc uống. -
Trị viêm gan nhẹ:
Vỏ xoan 15 g, Diệp hạ châu 10 g, Nhân trần 12 g – sắc uống.
An toàn và lưu ý
-
Quả và hạt xoan có độc nhẹ, không dùng liều cao hoặc kéo dài.
-
Trẻ nhỏ và phụ nữ mang thai không dùng uống.
-
Khi dùng ngoài da cần thử phản ứng trước.
-
Không ăn quả xoan chín – có thể gây ngộ độc.
Cách trồng và chăm sóc
-
Nhân giống: bằng hạt, ươm dễ nảy mầm sau 7–10 ngày.
-
Điều kiện: đất tơi xốp, thoát nước, ánh sáng đầy đủ.
-
Tưới nước: ẩm vừa phải, tránh úng.
-
Thu hoạch: vỏ thân và quả khi cây 5–7 năm tuổi.
Hiện trạng bảo tồn và giá trị
-
Cây xoan phân bố rộng, không nằm trong danh mục cần bảo tồn.
-
Được trồng phổ biến làm cây bóng mát, cây gỗ và thuốc Nam quanh nhà.
-
Dầu hạt xoan và chiết xuất toosendanin đang được nghiên cứu làm thuốc trừ sâu sinh học an toàn và thuốc trị ký sinh trùng đường ruột.
Tài liệu tham khảo
-
Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II.
-
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
-
Flora of Vietnam & POWO – Melia azedarach L.
-
Chatterjee et al. (2021). Phytochemistry and pharmacological potential of Melia azedarach. Journal of Ethnopharmacology.
-
Tuệ Tĩnh. Nam dược thần hiệu.
👉 Xoan – cây thuốc dân dã trị giun, diệt khuẩn và thanh nhiệt giải độc.
Một biểu tượng của Nam dược Việt Nam vừa mang giá trị sinh thái, dược liệu, vừa hữu ích trong đời sống nhân dân.
:quality(75)/2021_11_15_637725676252748838_youtube0.jpg){kind=small}
