Xuyên tâm liên – cây thuốc kháng viêm, giải độc, trị cảm sốt

Mục lục

Giới thiệu
Tên gọi khác
Tên khoa học
Họ thực vật
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền
An toàn và tương tác thuốc
Cách trồng và chăm sóc
Hiện trạng bảo tồn
Tài liệu tham khảo

Xuyên tâm liên (Andrographis paniculata) – vị thuốc đắng nổi tiếng trong y học cổ truyền, có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, kháng viêm, trị cảm sốt, viêm họng, tiêu chảy; được nghiên cứu hiện đại chứng minh nhiều hoạt tính sinh học mạnh mẽ.

Giới thiệu

Xuyên tâm liên (Andrographis paniculata) là cây thuốc nam đã được dùng hàng trăm năm ở châu Á. Trong y học cổ truyền, cây có vị rất đắng, tính hàn, công dụng chính là thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm, sát khuẩn, chỉ khái. Người xưa thường dùng để chữa cảm sốt, viêm họng, viêm đường hô hấp, lỵ, tiêu chảy, viêm gan.
Ngày nay, y học hiện đại đã chứng minh Xuyên tâm liên chứa hoạt chất andrographolid và nhiều diterpen lacton có tác dụng kháng viêm, kháng khuẩn, kháng virus, tăng cường miễn dịch, bảo vệ gan và hỗ trợ điều trị tiểu đường, tim mạch.

Tên gọi khác

Xuyên tâm liên, Công cộng, Khổ đảm thảo, Cây lá đắng
Tiếng Anh: Green chiretta, King of bitters
Tiếng Trung: 穿心莲 (Chuān xīn lián)

Tên khoa học

Andrographis paniculata (Burm.f.) Wall. ex Nees

Họ thực vật

Acanthaceae (Họ Ô rô).

Mô tả thực vật

Xuyên tâm liên là cây thảo sống một năm, cao 30 – 80 cm.

Thân: vuông, nhẵn, phân nhiều cành.
Lá: mọc đối, hình mũi mác, dài 5 – 8 cm, rộng 2 – 4 cm, mép nguyên, màu xanh đậm.
Hoa: nhỏ, mọc thành chùm ở nách lá, tràng hoa trắng có chấm tím, hình ống, chia 2 môi.
Quả: nang thuôn dài, chứa nhiều hạt nhỏ, màu nâu.
Mùa hoa quả: tháng 6 – 9.

Phân bố và sinh thái

Thế giới: Gặp nhiều ở Ấn Độ, Trung Quốc, Thái Lan, Sri Lanka, Malaysia và các nước Đông Nam Á.
Việt Nam: Được trồng nhiều nơi, đặc biệt ở miền Bắc và miền Trung; hiện là dược liệu phổ biến trong các vùng trồng thuốc chuẩn hóa.
Sinh thái: Cây ưa sáng, dễ trồng, chịu hạn tốt, phát triển mạnh trên đất cát pha, đất thịt nhẹ.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: Toàn cây (trừ rễ), thường thu hái phần lá và thân.
Thu hái: Vào mùa hạ – thu, khi cây ra hoa.
Sơ chế: Thu hoạch, rửa sạch, cắt nhỏ, phơi hoặc sấy khô.

Thành phần hóa học

Xuyên tâm liên chứa nhiều hợp chất diterpen lacton:

Andrographolid (hoạt chất chính)
Neoandrographolid, dehydroandrographolid
Flavonoid, tannin, acid phenolic
Một số alkaloid, saponin

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Kháng viêm, hạ sốt: ức chế sản xuất cytokine viêm, giảm phản ứng viêm.
Kháng khuẩn, kháng virus: ức chế nhiều vi khuẩn gây bệnh đường hô hấp, hỗ trợ điều trị cúm, sốt xuất huyết, COVID-19.
Tăng cường miễn dịch: kích thích đại thực bào, tăng sản xuất kháng thể.
Bảo vệ gan: chống oxy hóa, giảm men gan, bảo vệ tế bào gan.
Hỗ trợ điều trị tiểu đường: làm giảm đường huyết trên động vật thử nghiệm.

Lưu ý: Tác dụng kháng virus đã có nghiên cứu hỗ trợ, nhưng chưa đủ dữ liệu lâm sàng để thay thế thuốc đặc trị.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Thanh nhiệt, giải độc: trị cảm sốt, viêm họng, viêm phế quản.
Chỉ khái, tiêu viêm: chữa ho, viêm amidan, viêm xoang.
Chữa lỵ, tiêu chảy: sắc uống.
Chữa mụn nhọt, viêm da: giã nát đắp ngoài.

Liều dùng tham khảo: 6 – 12 g khô/ngày, sắc uống.

Bài thuốc dân gian:

Cảm sốt, viêm họng: Xuyên tâm liên 12 g, Cam thảo 4 g, sắc uống.
Tiêu chảy, lỵ: Xuyên tâm liên 15 g, Lá ổi 10 g, sắc uống.
Mụn nhọt, viêm da: Lá tươi giã nát, đắp ngoài chỗ sưng đau.

Lưu ý: Vị đắng mạnh, tính hàn; người tỳ vị hư hàn, phụ nữ có thai nên hạn chế dùng.

An toàn và tương tác thuốc

Thường an toàn khi dùng đúng liều.
Có thể gây rối loạn tiêu hóa nhẹ, buồn nôn nếu dùng nhiều.
Thận trọng khi dùng cùng thuốc chống đông máu, hạ huyết áp hoặc thuốc hạ đường huyết.

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống: bằng hạt.
Điều kiện trồng: đất tơi xốp, thoát nước, khí hậu nóng ẩm.
Chăm sóc: ít sâu bệnh, chỉ cần làm cỏ và tưới nước khi khô hạn.
Thu hoạch: sau 3 – 4 tháng có thể thu hái toàn cây khi ra hoa, phơi hoặc sấy khô để dùng.

Hiện trạng bảo tồn

Xuyên tâm liên là cây thuốc phổ biến, được trồng nhiều ở Việt Nam và các nước châu Á. Hiện chưa nằm trong danh mục cây thuốc nguy cấp, nhưng nhu cầu khai thác tăng cao, nhất là trong các đợt dịch bệnh, đòi hỏi cần có vùng trồng quy mô lớn, theo chuẩn GACP-WHO để bảo đảm nguồn cung bền vững.

Tài liệu tham khảo

Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II. NXB Khoa học & Kỹ thuật.
Tuệ Tĩnh toàn tập. NXB Khoa học Xã hội.
Nam dược thần hiệu (Hải Thượng Lãn Ông).
Các nghiên cứu dược lý về Andrographis paniculata trên PubMed (2015 – 2024).