Actisô – cây thuốc thanh nhiệt, lợi mật, hạ cholesterol và bảo vệ gan

Mục lục

Tên gọi khác
Tên khoa học
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền
- Một số bài thuốc và cách dùng dân gian
An toàn và lưu ý
Cách trồng và chăm sóc
Hiện trạng bảo tồn
Tài liệu tham khảo

Actisô (Cynara scolymus L.) là cây thuốc có nguồn gốc từ vùng Địa Trung Hải, được du nhập và trồng phổ biến tại Việt Nam từ những năm 1920.
Trong y học cổ truyền, Actisô có tác dụng thanh nhiệt, lợi mật, giải độc, lợi tiểu; trong y học hiện đại, dược liệu này được chứng minh có khả năng bảo vệ tế bào gan, hạ men gan, giảm mỡ máu, hỗ trợ tiêu hóa và chống oxy hóa.

Tên gọi khác

Atisô, Ác ti sô, Bồ công anh Pháp, Cynara.
Tiếng Anh: Globe artichoke.
Tiếng Pháp: Artichaut.
Dược liệu: Folium Cynarae, Radix Cynarae.

Tên khoa học

Cynara scolymus L.
Đồng danh: Cynara cardunculus L. var. scolymus.
Họ: Asteraceae (Họ Cúc).
Theo Flora of Vietnam và Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Cây thảo sống lâu năm, cao 1–1,5 m, có hình dáng giống cây kế.

Thân: mọc thẳng, cứng, có rãnh dọc.
Lá: to, mọc so le, dài 40–80 cm, xẻ thùy sâu, mặt trên xanh sẫm, mặt dưới có lông trắng mịn.
Hoa: to, hình đầu, màu tím lam, đường kính 8–15 cm; phần đài hoa non và đế hoa (nơi chứa hoa con) được dùng làm thực phẩm và dược liệu.
Rễ: khỏe, ăn sâu, dạng củ.
Mùa hoa quả: tháng 3 – 7.

Phân bố và sinh thái

Nguồn gốc: vùng Địa Trung Hải (Nam Âu).
Việt Nam: trồng nhiều ở vùng khí hậu mát như Đà Lạt (Lâm Đồng), Sa Pa (Lào Cai), Tam Đảo (Vĩnh Phúc).
Sinh thái: cây ưa sáng, khí hậu mát, đất tơi xốp, thoát nước tốt; phát triển tốt ở vùng cao 1.000–1.500 m.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: lá, rễ, hoa (đế hoa non).
Thu hái: quanh năm, tốt nhất khi cây đang ra nụ hoa.
Sơ chế: phơi hoặc sấy khô ở nhiệt độ dưới 60°C; bảo quản khô, kín.

Thành phần hóa học

Actisô chứa nhiều hợp chất có hoạt tính sinh học mạnh:

Phenolic acid: cynarin, chlorogenic acid – giúp hạ men gan, lợi mật, hạ cholesterol.
Flavonoid: luteolin, apigenin, scolymoside.
Sesquiterpene lactone: cynaropicrin (chống viêm).
Inulin, polysaccharide, phytosterol, vitamin C, K, B9, muối khoáng (Ca, Mg, K, Fe).

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Bảo vệ gan: giảm tổn thương gan do độc chất (CCl₄, paracetamol); tăng tổng hợp glutathion, giảm lipid peroxide.
Lợi mật, tăng tiết mật: cải thiện tiêu hóa chất béo, giảm vàng da.
Hạ cholesterol và triglycerid: giảm LDL, tăng HDL; hỗ trợ điều trị rối loạn lipid máu.
Chống oxy hóa – chống viêm: trung hòa gốc tự do, bảo vệ tế bào.
Lợi tiểu, tăng đào thải urê và acid uric.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Theo Đông y, Actisô vị đắng, tính mát, quy can – đởm – tỳ – thận.
Công năng: Thanh nhiệt, lợi mật, giải độc gan, tiêu viêm, lợi tiểu, giảm mỡ máu.

Chủ trị:

Viêm gan, men gan cao, vàng da, sỏi mật.
Rối loạn tiêu hóa do gan mật kém.
Cao huyết áp, mỡ máu cao, tiểu ít.
Da sạm, mụn nhọt, nóng gan.

Liều dùng: 10–20 g lá khô/ngày, sắc uống hoặc hãm như trà.
Dạng cao lỏng: 5–10 ml/ngày.

Một số bài thuốc và cách dùng dân gian

Mát gan, hạ men gan:
Actisô 20 g, diệp hạ châu 20 g, nhân trần 20 g – sắc uống 1 thang/ngày.
Sỏi mật, vàng da:
Actisô 30 g, kim tiền thảo 25 g, râu ngô 16 g – sắc 2 lần uống/ngày.
Trà giải độc – mát gan:
Lá actisô khô 5 g, hãm với 300 ml nước sôi trong 10 phút, uống thay trà mỗi ngày.

An toàn và lưu ý

Dược liệu an toàn khi dùng đúng liều.
Không dùng cho người mật tắc hoàn toàn, loét dạ dày cấp, hạ huyết áp nặng.
Dùng lâu dài nên cách quãng (2–3 tuần/ngưng 1 tuần).

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống: bằng hạt hoặc tách chồi gốc.
Đất: tơi xốp, nhiều mùn, pH 6,0–7,0, thoát nước tốt.
Khí hậu: mát 15–25°C.
Thu hoạch: sau 6–8 tháng trồng; năng suất 15–20 tấn lá tươi/ha.

Hiện trạng bảo tồn

Actisô được trồng thương mại tại Lâm Đồng, Sa Pa, Tam Đảo, là cây dược liệu chủ lực quốc gia (theo Quyết định 1976/QĐ-BYT).
Đang được chuẩn hóa vùng trồng theo GACP-WHO và là nguồn nguyên liệu cho các sản phẩm bảo vệ gan, trà mát gan, cao Actisô Đà Lạt.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
Flora of Vietnam & POWO: Cynara scolymus L. – accepted name.
Lattanzio et al. (2021). Phytochemistry and pharmacology of Cynara scolymus. Phytotherapy Research.

👉 Actisô – cây thuốc vừa là thực phẩm, vừa là dược liệu quý, được ví như “người gác cổng của gan” trong y học hiện đại, giúp thanh lọc cơ thể, giảm mỡ máu, và bảo vệ tế bào gan hiệu quả.