Nhân trần – cây thuốc thanh can, lợi mật, giải độc gan hiệu quả

Mục lục

Tên gọi khác
Tên khoa học
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền
- Một số bài thuốc dân gian
An toàn và lưu ý
Cách trồng và chăm sóc
Hiện trạng bảo tồn
Tài liệu tham khảo

Nhân trần (Adenosma caeruleum) là vị thuốc Nam quen thuộc, được dùng phổ biến trong các bài thuốc giải độc gan, hạ men gan, hỗ trợ điều trị viêm gan và vàng da.
Trong dân gian, nhân trần thường được nấu nước uống như trà mát gan, phối hợp với diệp hạ châu, actiso, hoặc cam thảo đất.
Nghiên cứu hiện đại cho thấy các hoạt chất trong nhân trần có tác dụng bảo vệ gan, chống viêm, lợi mật và giảm cholesterol máu.

Tên gọi khác

Nhân trần, Hoắc hương núi, Cỏ nhang, Cúc nhung, Nhân trần nam.
Tiếng Trung: 茵陈 (Yīn chén).
Tiếng Anh: Adenosma, Vietnamese Liver Herb.
Dược liệu: Herba Adenosmae.

Tên khoa học

Adenosma caeruleum R. Br.
Đồng danh: Adenosma indianum (Lour.) Merr.
Họ: Plantaginaceae (trước đây xếp họ Scrophulariaceae).
Theo Flora of Vietnam và Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Cây thảo nhỏ, sống hàng năm, cao 20–50 cm, có mùi thơm đặc trưng.

Thân: vuông, phân nhánh nhiều, phủ lông mềm trắng xám.
Lá: mọc đối, hình mác, mép có răng cưa nhỏ, dài 3–6 cm, khi vò có mùi thơm dễ chịu.
Hoa: nhỏ, màu lam tím, mọc thành chùm ở ngọn thân hoặc nách lá.
Quả: nang nhỏ, có hạt li ti.
Mùa hoa quả: tháng 4 – 9.

Phân bố và sinh thái

Việt Nam: mọc hoang nhiều ở trung du, ven đồi, ruộng khô, đặc biệt tại các tỉnh Hòa Bình, Nghệ An, Quảng Trị, Gia Lai, Lâm Đồng.
Thế giới: phân bố ở Ấn Độ, Trung Quốc, Thái Lan, Lào, Campuchia.
Sinh thái: ưa sáng, chịu hạn, mọc tốt trên đất pha cát hoặc đất đồi khô; tái sinh dễ bằng hạt.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: toàn cây trên mặt đất (Herba Adenosmae).
Thu hái: khi cây ra hoa.
Sơ chế: nhổ cả cây, bỏ rễ, rửa sạch, phơi trong bóng râm; khi khô, bảo quản kín nơi khô mát.

Thành phần hóa học

Nhiều nghiên cứu cho thấy nhân trần chứa:

Tinh dầu (0,2–0,6%): adenon, limonen, cineol, p-cymen, β-caryophyllen, thymol, borneol, eugenol – góp phần tạo mùi thơm và tác dụng kháng khuẩn, lợi mật.
Flavonoid: luteolin, apigenin, cirsiliol, isorhamnetin – có tác dụng chống oxy hóa, bảo vệ gan.
Coumarin, acid hữu cơ, triterpenoid, tanin, đường tự nhiên.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Bảo vệ gan – lợi mật: tăng tiết dịch mật, giảm men gan ALT, AST; bảo vệ tế bào gan khỏi tổn thương do hóa chất (CCl₄, paracetamol).
Chống viêm – kháng khuẩn: ức chế E. coli, Staphylococcus aureus, Bacillus subtilis.
Chống oxy hóa: trung hòa gốc tự do, bảo vệ màng tế bào gan.
Giảm cholesterol, hạ lipid máu nhẹ.
Giúp tiêu hóa, giải nhiệt, hỗ trợ điều hòa chuyển hóa mỡ.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Theo Đông y, Nhân trần có vị đắng, cay, tính hơi hàn, quy can – đởm – tỳ.
Công năng: Thanh can, lợi mật, lợi tiểu, tiêu thấp nhiệt, giải độc, làm mát gan.

Chủ trị:

Viêm gan, vàng da, men gan cao.
Bệnh gan mật, sỏi mật, sỏi thận.
Nóng gan, mụn nhọt, rôm sảy, tiểu vàng, ăn kém.

Liều dùng: 10–30 g khô/ngày, sắc uống hoặc hãm như trà.

Một số bài thuốc dân gian

Viêm gan, vàng da:
Nhân trần 30 g, diệp hạ châu 20 g, actiso 12 g, sắc uống 10 ngày.
Mụn nhọt, nóng gan:
Nhân trần 20 g, rau má 20 g, cam thảo đất 12 g – sắc uống ngày 1 thang.
Sỏi mật:
Nhân trần 25 g, kim tiền thảo 20 g, râu ngô 16 g, sắc uống 2 lần/ngày.

An toàn và lưu ý

Dùng an toàn khi đúng liều.
Không nên dùng kéo dài quá 2–3 tuần liên tục, đặc biệt khi gan yếu, huyết áp thấp.
Phụ nữ có thai nên hỏi ý kiến thầy thuốc.

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống: bằng hạt, gieo đầu mùa mưa (tháng 3–4).
Đất trồng: tơi xốp, thoát nước, nhiều ánh sáng.
Thu hoạch: sau 2–3 tháng, khi cây ra hoa.
Năng suất trung bình: 2–3 tấn khô/ha/lứa.
Có thể trồng xen trong vườn thuốc hoặc ruộng khô.

Hiện trạng bảo tồn

Nhân trần là cây phổ biến, phân bố tự nhiên rộng, chưa nằm trong danh mục nguy cấp.
Đang được trồng làm dược liệu tại nhiều tỉnh theo chuẩn GACP-WHO, là một trong những vị chủ lực của nhóm dược liệu gan – mật Việt Nam.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
Plants of the World Online (POWO): Adenosma caeruleum R. Br.
Nguyen et al. (2022). Hepatoprotective and antioxidant activity of Adenosma caeruleum extracts. Journal of Ethnopharmacology.

👉 Nhân trần – vị thuốc dân dã nhưng quý giá của y học Việt Nam, không chỉ giúp thanh nhiệt, lợi mật, hạ men gan mà còn là thức uống giải độc gan – mát cơ thể được ưa chuộng hàng trăm năm qua.