Ba gạc bốn lá – cây thuốc hạ huyết áp tự nhiên giàu Reserpin

Mục lục

Tên gọi khác
Tên khoa học
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Công dụng và cách dùng trong y học cổ truyền
- Một số bài thuốc dân gian
Cách trồng và bảo tồn
Giá trị kinh tế – khoa học
Lưu ý khi sử dụng
Tài liệu tham khảo

Ba gạc bốn lá là một trong những loài cây thuốc nổi tiếng thuộc chi Rauvolfia, được sử dụng rộng rãi trong Đông y và y học hiện đại để điều trị cao huyết áp, an thần, giảm lo âu và ổn định tim mạch.
Cây chứa nhiều alcaloid quý như reserpin, ajmalicin, serpentin, là nguyên liệu sản xuất các loại thuốc hạ huyết áp kinh điển trong y học thế giới.

Tên gọi khác

Ba gạc bốn lá, Ba gạc nhập, Ba gạc Ấn Độ.
Tên tiếng Anh: Devil Pepper, Wild snake root, Four-leaved Rauvolfia.
Dược liệu: Radix Rauvolfiae tetraphyllae.

Tên khoa học

Rauvolfia tetraphylla L.
Họ: Apocynaceae (Họ Trúc đào).
Đồng danh: Rauwolfia canescens L., Rauvolfia nitida Jacq.
Chuẩn danh pháp: Flora of Vietnam và Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Dạng sống: cây bụi nhỏ, cao 0,6–1,5 m, có nhựa mủ trắng.
Thân: tròn, nhẵn, phân nhánh nhiều.
Lá: mọc vòng 3–4 lá, hình bầu dục thuôn, dài 6–12 cm, đầu nhọn, gân nổi rõ.
Hoa: nhỏ, trắng, mọc thành xim ở đầu cành, cánh hoa hình ống, hơi cong.
Quả: hạch đôi, hình trứng, khi chín màu tím đen.
Đặc điểm nhận biết: khi bẻ thân có nhựa trắng, hoa trắng thơm nhẹ, mọc dày ở đầu cành.

Phân bố và sinh thái

Nguồn gốc: Ấn Độ, Bangladesh, Sri Lanka, Nam Á – được du nhập vào Việt Nam từ giữa thế kỷ XX.
Ở Việt Nam: được trồng chủ yếu ở các vùng Ba Vì (Hà Nội), Vĩnh Phúc, Nghệ An, một số cơ sở nghiên cứu dược liệu.
Sinh thái: cây ưa sáng, thích hợp khí hậu nhiệt đới, sinh trưởng tốt trên đất pha cát thoát nước, độ ẩm cao; tái sinh bằng hạt dễ dàng.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: vỏ rễ và rễ con – Radix Rauvolfiae.
Thu hái: khi cây 18–24 tháng tuổi.
Chế biến:
- Đào rễ vào mùa thu – đông.
- Không rửa trực tiếp bằng nước để tránh mất hoạt chất; gọt bỏ đất, thái mỏng, phơi âm can.
- Rễ to chỉ bóc lấy vỏ; rễ nhỏ dùng cả rễ.

Thành phần hóa học

Trong rễ chứa 0,9 – 2,2% alcaloid toàn phần, chủ yếu gồm:

Reserpin – alcaloid hạ huyết áp và an thần nổi tiếng.
Ajmalicin (raubasin), Spegatrin, Serpentin, Rescinnamin, Yohimbin.
Flavonoid, tinh dầu và acid hữu cơ cũng được phát hiện trong dịch chiết ethanol

3 cay thuoc LSNG 12-6-2007

.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Hạ huyết áp: Reserpin làm giảm catecholamin ở thần kinh giao cảm → giãn mạch, hạ áp ổn định.
An thần – trấn tĩnh: Ajmalicin và Rescinnamin giúp điều hòa hệ thần kinh, giảm lo âu, cải thiện giấc ngủ.
Giảm nhịp tim: tác dụng cường phó giao cảm nhẹ, điều hòa nhịp tim.
Chống viêm và giảm đau: ức chế prostaglandin và NO, giúp giảm đau trong viêm khớp mạn.
Kháng khuẩn: ức chế Staphylococcus aureus và E. coli.

Tại Ấn Độ, Rauvolfia tetraphylla được xem là nguồn thay thế quan trọng cho R. serpentina – loài đang bị khai thác quá mức để chiết xuất Reserpin.

Công dụng và cách dùng trong y học cổ truyền

Theo Đông y:

Vị: đắng, cay.
Tính: mát.
Quy kinh: can, tâm, tỳ.
Công năng: an thần, bình can tiềm dương, hạ huyết áp, chỉ thống.

Chủ trị:

Cao huyết áp, đau đầu, chóng mặt.
Mất ngủ, hồi hộp, căng thẳng.
Phong thấp, tê bại, đau nhức tay chân.
Sưng viêm ngoài da, vết cắn côn trùng.

Liều dùng: 2–6 g rễ khô/ngày dưới dạng sắc hoặc viên chiết Reserpin; dùng ngoài giã đắp hoặc nấu nước rửa.

Một số bài thuốc dân gian

Trị cao huyết áp:
Rễ Ba gạc bốn lá 3 g, Lá dâu tằm 10 g, Hoa hòe 8 g – sắc uống sáng và tối.
Trị mất ngủ:
Rễ Ba gạc bốn lá 2 g, Lạc tiên 10 g, Tâm sen 6 g – hãm nước sôi, uống ấm.
Đau khớp, tê bì:
Rễ Ba gạc bốn lá 5 g, Ngải cứu 10 g, Lá lốt 6 g – sắc uống.

Cách trồng và bảo tồn

Nhân giống: bằng hạt, gieo khi còn tươi, tỷ lệ nảy mầm 70–90%.
Trồng: trên đất thoát nước, nhiều ánh sáng, khoảng cách 60 × 80 cm.
Thu hoạch: sau 18 tháng (Ba gạc bốn lá) hoặc 24–36 tháng với các loài khác

3 cay thuoc LSNG 12-6-2007

.
Bảo tồn: hiện đã được trồng bảo tồn tại Ba Vì và Phú Thọ, nhằm thay thế nguồn khai thác tự nhiên của R. serpentina.

Giá trị kinh tế – khoa học

Ba gạc bốn lá là cây dược liệu hàm lượng alcaloid cao, được dùng sản xuất các thuốc Raucacin, Rauvomin, Rauviloid và cao lỏng 1,5% alcaloid toàn phần tại Việt Nam

3 cay thuoc LSNG 12-6-2007

.
Trên thế giới, đây là nguồn nguyên liệu chính chiết Reserpin tinh khiết để điều trị cao huyết áp.

Lưu ý khi sử dụng

Không dùng cho phụ nữ có thai, người huyết áp thấp.
Không phối hợp cùng thuốc an thần tây y.
Uống quá liều có thể gây buồn ngủ, trầm cảm nhẹ hoặc rối loạn nhịp tim.
Dùng đúng hướng dẫn thầy thuốc Đông y.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II.
3 cây thuốc LSNG 12-6-2007.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
Plants of the World Online – Rauvolfia tetraphylla L.
Dash et al. (2018). Pharmacognostic review of Rauvolfia species. Journal of Ethnopharmacology.

👉 Ba gạc bốn lá – kho tàng tự nhiên quý giá giúp hạ huyết áp, an thần, ổn định tim mạch, đang được xem là nguồn thay thế bền vững cho các loài Ba gạc tự nhiên đang nguy cấp.