Bách bộ – cây thuốc trừ ho, trừ giun và diệt ký sinh trùng tự nhiên

Mục lục

Tên gọi khác
Tên khoa học
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Công dụng và cách dùng trong y học cổ truyền
- Một số bài thuốc dân gian
An toàn và lưu ý
Cách trồng và bảo tồn
Tài liệu tham khảo

Bách bộ là cây thuốc dân gian nổi tiếng với công dụng trị ho, trừ giun và diệt chấy rận. Từ lâu, Đông y xem Bách bộ như một vị thuốc thanh phế, chỉ khái, sát trùng, được ghi trong nhiều y thư cổ như Nam dược thần hiệu và Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
Ngày nay, khoa học hiện đại đã chứng minh các alcaloid trong rễ củ Bách bộ có tác dụng ức chế trung tâm ho, kháng khuẩn, diệt ký sinh trùng và chống viêm đường hô hấp.

Tên gọi khác

Bách bộ, Dây ba mươi, Dây ba mươi lá nhỏ.
Tên tiếng Anh: Stemona root, Tuberous Stemona.
Tên Trung Quốc: 百部 (Bǎi bù).
Dược liệu: Radix Stemonae.

Tên khoa học

Stemona tuberosa Lour.
Họ: Stemonaceae (Họ Bách bộ).
Đồng danh: Stemona japonica (Blume) Miq., Stemona sessilifolia (Miq.) Miq.
Chuẩn định danh theo Flora of Vietnam và Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Dạng sống: cây thân leo, sống lâu năm, có rễ củ phình to.
Thân: tròn, mềm, có thể dài tới 1–2 m, phân nhánh nhiều.
Lá: mọc đối hoặc gần đối, hình trứng dài hoặc bầu dục, mép nguyên, gân nổi rõ.
Hoa: mọc đơn hoặc chùm ở kẽ lá, màu tím nhạt hoặc vàng nâu, hình ống, có 3 lá đài và 3 cánh hoa.
Quả: nang dài, khi chín nứt dọc, hạt có tua nhỏ.
Rễ củ: hình thoi hoặc trứng, to bằng ngón tay, vỏ ngoài nâu vàng, ruột trắng ngà, là bộ phận chính dùng làm thuốc.
Mùa hoa quả: tháng 4–9.

Phân bố và sinh thái

Phân bố: ở nhiều nước châu Á nhiệt đới như Trung Quốc, Lào, Campuchia, Thái Lan, Ấn Độ, Indonesia.
Ở Việt Nam: mọc hoang ở các tỉnh miền núi phía Bắc như Hòa Bình, Sơn La, Lào Cai, Thanh Hóa, Nghệ An, và được trồng ở nhiều nơi để làm dược liệu.
Sinh thái: ưa sáng nhẹ, ẩm mát, phát triển tốt ở đất pha cát, thoát nước tốt. Cây sinh sản bằng rễ củ hoặc hạt.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: củ rễ (Radix Stemonae).
Thu hái: khi lá úa vàng, cây sắp tàn, thường vào mùa đông.
Sơ chế:
- Đào rễ củ, rửa sạch, bỏ rễ con, thái mỏng, phơi hoặc sấy khô.
- Có thể sao vàng để dùng chữa ho, trừ giun.
Mùi vị: hơi thơm, vị đắng, ngọt hậu, tính ấm.

Thành phần hóa học

Trong rễ củ Bách bộ có chứa nhiều alcaloid đặc trưng của chi Stemona, gồm:

Stemonine, Stemonidine, Stemoninine, Tuberosine, Protostemonine.
Ngoài ra còn có saponin, sterol, flavonoid, acid hữu cơ, chất béo và đường khử.
→ Đây là nhóm hoạt chất chính tạo nên tác dụng chống ho, kháng khuẩn, diệt ký sinh trùng và giảm viêm đường hô hấp.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Chống ho, long đờm:
- Alcaloid protostemonine ức chế trung tâm ho ở hành tủy, tương tự codein nhưng không gây nghiện.
- Tăng tiết dịch nhầy giúp làm loãng đờm, dễ khạc.
Kháng khuẩn – kháng nấm: ức chế Staphylococcus aureus, E. coli, Candida albicans.
Diệt ký sinh trùng: có tác dụng trừ giun đũa, chấy, rận, ve, nấm da đầu.
Chống viêm, giảm đau: giảm viêm phế quản, viêm họng, viêm khí quản ở động vật thực nghiệm.
Bảo vệ đường hô hấp: tăng sức bền mao mạch phổi, cải thiện chức năng hô hấp.

Theo nghiên cứu của Zhou et al., 2018 (Frontiers in Pharmacology), dịch chiết Stemona tuberosa có hoạt tính ức chế ho mạnh, chống co thắt phế quản và giảm viêm phổi mạn tính, phù hợp cho các sản phẩm hỗ trợ ho khan, ho gió và viêm họng mạn.

Công dụng và cách dùng trong y học cổ truyền

Theo Đông y:

Vị: ngọt, đắng.
Tính: ấm.
Quy kinh: phế.
Công năng: nhuận phế chỉ khái, sát trùng, trừ giun.

Chủ trị:

Ho lâu ngày, ho khan, ho gió, ho lao.
Giun kim, giun đũa.
Lở ngứa ngoài da, chấy rận.
Hen suyễn, viêm phế quản mạn.

Liều dùng: 6–12 g khô/ngày, sắc uống hoặc tán bột; dùng ngoài nấu nước tắm gội.

Một số bài thuốc dân gian

Chữa ho khan, ho lâu ngày:
Bách bộ 12 g, Cát cánh 8 g, Cam thảo 6 g – sắc uống ngày 2 lần.
Ho lao, viêm phế quản mạn:
Bách bộ 12 g, Tỳ bà diệp 10 g, Tang bạch bì 8 g – sắc uống ấm.
Trừ giun:
Bách bộ khô 12 g, sắc đặc, uống buổi sáng khi đói 3–5 ngày.
Chấy rận, ngứa da đầu:
Bách bộ 30 g, nấu với 500 ml nước, dùng gội đầu mỗi ngày 1 lần.

An toàn và lưu ý

Không dùng cho phụ nữ có thai và trẻ dưới 2 tuổi.
Uống liều cao có thể gây buồn ngủ hoặc chóng mặt nhẹ.
Dùng dài ngày cần theo dõi chức năng gan, vì alcaloid có thể tích lũy.
Không phối hợp với thuốc giảm ho hóa dược khác (codein, dextromethorphan).

Cách trồng và bảo tồn

Nhân giống: bằng củ hoặc hạt.
Đất trồng: tơi xốp, thoát nước tốt, giàu mùn.
Chăm sóc: làm giàn cho dây leo, giữ ẩm thường xuyên.
Thu hoạch: sau 2 năm trồng, khi lá vàng rụng.
Hiện cây được trồng quy mô dược liệu ở Hòa Bình, Phú Thọ, Nghệ An, Quảng Nam theo tiêu chuẩn GACP-WHO.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
Flora of Vietnam; Plants of the World Online – Stemona tuberosa Lour.
Zhou et al. (2018). Antitussive and anti-inflammatory activity of Stemona tuberosa extract. Frontiers in Pharmacology.
Xu et al. (2017). Alkaloids from Stemona tuberosa and their pharmacological properties. Journal of Ethnopharmacology.

👉 Bách bộ – vị thuốc quý trị ho, trừ giun, sát trùng, là “vị thuốc ngọt trong đắng” của Đông y Việt Nam, vừa là dược liệu truyền thống lâu đời, vừa có giá trị ứng dụng cao trong y học hiện đại.