Dừa cạn là cây thuốc dân gian quen thuộc ở Việt Nam, vừa có giá trị làm cảnh vừa là nguồn dược liệu quý trong điều trị nhiều bệnh mạn tính. Từ loài cây nhỏ mọc hoang này, y học hiện đại đã phát hiện ra hơn 100 alkaloid, trong đó có vinblastine và vincristine – hai hoạt chất nổi tiếng được dùng trong điều trị ung thư máu và ung thư hạch.

Tên gọi

Tên khác: Trường xuân hoa, Hải đằng, Dương giác hoa.
Tên khoa học: Catharanthus roseus (L.) G. Don
Họ: Apocynaceae (Trúc đào)

Mô tả thực vật

Cây thảo sống lâu năm, cao 40–80 cm.
Thân nhẵn, phân nhiều nhánh.
Lá mọc đối, phiến bầu dục, đầu nhọn, gân giữa nổi rõ, cuống ngắn.
Hoa mọc đơn hoặc đôi ở nách lá, màu trắng, hồng hoặc tím, tràng hợp hình phễu.
Quả gồm 2 đại mảnh, chứa nhiều hạt nhỏ đen.
Mùa hoa: quanh năm, mạnh nhất vào tháng 4–10.

Phân bố – Sinh thái

Nguồn gốc từ Madagascar, được du nhập và trồng phổ biến khắp Việt Nam.
Cây ưa sáng, chịu hạn tốt, mọc được trên nhiều loại đất.
Thường được trồng làm cảnh, làm dược liệu hoặc xen canh với cây ngắn ngày.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

• Bộ phận dùng: Toàn cây (Herba Catharanthi), rễ, lá.

• Thu hái: Quanh năm, tốt nhất vào mùa hè – thu.

• Sơ chế:

  • Rửa sạch, phơi hoặc sấy khô.

  • Lá và rễ có thể phơi riêng.

• Tính vị: Vị đắng, hơi cay, tính mát.

• Quy kinh: Can, tỳ, tâm.

Thành phần hóa học

Cây chứa hơn 100 alkaloid thuộc nhóm indol–monoterpenoid, đáng chú ý nhất là:

• Vinblastine (VLB) và Vincristine (VCR) – hoạt chất chính trong thuốc trị ung thư.

• Catharanthine, ajmalicine, serpentine, lochnerine, vindoline, vindolidine.

• Ngoài ra còn có flavonoid, saponin, acid hữu cơ, đường và tanin.

Tác dụng dược lý (theo nghiên cứu hiện đại)

1. Chống ung thư:

   • Vinblastine, vincristine ức chế phân bào ở pha M, làm ngừng sự nhân đôi tế bào ung thư.

   • Được dùng điều trị ung thư máu, Hodgkin, lymphoma, sarcoma và ung thư phổi.

2. Hạ huyết áp:

   • Alkaloid ajmalicine và serpentine giãn mạch, cải thiện lưu thông máu.

3. Hạ đường huyết:

   • Chiết xuất methanol từ lá giúp giảm glucose máu trên mô hình chuột tiểu đường.

4. Kháng khuẩn, kháng viêm:

   • Ức chế vi khuẩn Staphylococcus aureus, E. coli, Pseudomonas aeruginosa.

5. Bảo vệ gan và chống oxy hóa:

   • Giảm peroxid hóa lipid, tăng enzyme SOD và catalase trong mô gan.

Theo y học cổ truyền

• Tính vị: Đắng, cay, mát.

• Công năng: Thanh nhiệt, giải độc, hoạt huyết, tiêu thũng.

• Chủ trị:

  • Cao huyết áp, tiểu đường, viêm gan.

  • Ung thư giai đoạn đầu, hạch sưng, viêm amidan.

  • Nhiễm trùng da, mụn nhọt, rắn cắn.

Liều dùng – Cách dùng

• Dạng sắc uống: 10–20 g khô hoặc 30–60 g tươi/ngày.

• Dạng ngâm rượu: Toàn cây khô 100 g ngâm 1 lít rượu 40°, uống 1–2 ly nhỏ/ngày giúp hạ huyết áp.

• Dạng ngoài: Giã nát lá tươi đắp trị sưng viêm, mụn nhọt.

Một số bài thuốc dân gian

1. Hỗ trợ ung thư hạch:
   Dừa cạn 20 g, Bán chi liên 12 g, Bạch hoa xà thiệt thảo 20 g – sắc uống ngày 1 thang.

2. Hạ đường huyết:
   Lá dừa cạn 10 g, dây thìa canh 10 g, khổ qua 8 g – sắc uống hằng ngày.

3. Cao huyết áp:
   Toàn cây dừa cạn 30 g, lá sen 10 g, lá dâu tằm 8 g – sắc uống.

4. Mụn nhọt, sưng tấy:
   Lá tươi giã nát đắp trực tiếp vào chỗ sưng, ngày 2–3 lần.

Lưu ý khi sử dụng

• Không dùng cho phụ nữ có thai, cho con bú.

• Dùng liều cao có thể gây giảm bạch cầu, mệt mỏi, buồn nôn.

• Nên dùng theo hướng dẫn của thầy thuốc, đặc biệt khi phối hợp với thuốc Tây y trị ung thư.

Tài liệu tham khảo

• Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc Việt Nam, tập II.

• Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.

• Plants of the World Online – Catharanthus roseus.

• Namias et al. (2020). Vinblastine and vincristine in cancer chemotherapy. Journal of Ethnopharmacology.

• Khan et al. (2022). Pharmacological activities of Catharanthus roseus. Frontiers in Pharmacology.

---

👉 Dừa cạn không chỉ là loài hoa quen thuộc trong vườn nhà mà còn là “kho tàng dược chất quý” của thiên nhiên – góp phần vào các liệu pháp điều trị ung thư, tiểu đường và cao huyết áp một cách tự nhiên, an toàn và bền vững.