Mồng tơi – cây rau thuốc mát gan, nhuận tràng và giải độc tự nhiên

Mục lục

Tên gọi khác
Tên khoa học
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền
- Một số bài thuốc dân gian
An toàn và lưu ý
Cách trồng và chăm sóc
Hiện trạng bảo tồn
Tài liệu tham khảo

Mồng tơi (Basella alba L.) là loại rau phổ biến khắp Việt Nam, được trồng làm thực phẩm và dùng làm thuốc trong dân gian từ lâu đời.
Theo y học cổ truyền, mồng tơi có vị ngọt, tính mát, tác dụng thanh nhiệt, giải độc, nhuận tràng, lợi tiểu và hạ sốt.
Ngày nay, nhiều nghiên cứu hiện đại cũng xác nhận rằng rau mồng tơi chứa nhiều hợp chất sinh học quý, có tác dụng chống oxy hóa, bảo vệ tim mạch, điều hòa đường huyết và hỗ trợ tiêu hóa.

Tên gọi khác

Rau mồng tơi, Mồng tơi trắng, Mồng tơi đỏ (Basella rubra).
Tiếng Anh: Malabar spinach, Indian spinach, Ceylon spinach.
Tiếng Trung: 落葵 (Luò kuí).
Dược liệu: Folium Basellae.

Tên khoa học

Basella alba L.
Đồng danh: Basella rubra L. (mồng tơi đỏ).
Họ: Basellaceae (Họ Mồng tơi).
Theo Flora of Vietnam và Plants of the World Online (POWO).

Mô tả thực vật

Dạng sống: Cây dây leo thân mềm, sống hằng năm hoặc lâu năm ngắn ngày.
Thân: tròn, mọng nước, màu xanh hoặc tím đỏ, dài 1–4 m, leo bằng cách quấn.
Lá: mọc so le, hình tim hoặc bầu dục, đầu nhọn, mặt bóng, dày, mọng nước.
Hoa: nhỏ, màu trắng hồng hoặc đỏ tím, mọc thành chùm ở kẽ lá.
Quả: nhỏ, hình cầu, khi chín màu tím đậm, chứa 1 hạt.
Mùa hoa quả: tháng 5–10.

Phân bố và sinh thái

Nguồn gốc: vùng nhiệt đới châu Á – châu Phi.
Ở Việt Nam: được trồng khắp nơi, đặc biệt ở đồng bằng, trung du và miền núi thấp.
Sinh thái: cây ưa ẩm, chịu nắng tốt, phát triển nhanh trong đất tơi xốp, giàu mùn; có thể tái sinh tự nhiên từ hạt.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: toàn thân (lá, thân non, hạt, rễ).
Thu hái: quanh năm, tốt nhất vào mùa mưa.
Sơ chế: rửa sạch, dùng tươi hoặc phơi khô trong bóng râm.

Thành phần hóa học

Rau mồng tơi rất giàu dưỡng chất và hợp chất hoạt tính:

Vitamin: A, C, E, K, nhóm B.
Khoáng chất: Ca, Mg, Fe, K, Zn.
Chất nhầy tự nhiên (mucilage): giúp nhuận tràng, bảo vệ niêm mạc dạ dày.
Saponin, flavonoid (kaempferol, quercetin), carotenoid, anthocyanin.
Protein, chất xơ hòa tan và acid hữu cơ tự nhiên.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Chống oxy hóa mạnh: nhờ hàm lượng flavonoid và vitamin C cao.
Hỗ trợ tiêu hóa – nhuận tràng: chất nhầy giúp bôi trơn ruột, cải thiện táo bón.
Thanh nhiệt, hạ sốt: làm mát cơ thể, giảm nhiệt nhanh trong cảm nắng.
Bảo vệ gan, điều hòa đường huyết: giúp kiểm soát lipid và đường máu.
Làm đẹp da – chống lão hóa: nhờ anthocyanin và beta-caroten trong lá và quả.
Kích thích tiết sữa: theo kinh nghiệm dân gian ở phụ nữ sau sinh.

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Theo Đông y:

Vị: ngọt.
Tính: mát.
Quy kinh: can, vị, tiểu trường.
Công năng: thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu, nhuận tràng, mát gan, hạ sốt.

Chủ trị:

Táo bón, nóng trong, tiểu buốt.
Sốt cao, cảm nắng, cảm nhiệt.
Viêm họng, viêm phế quản nhẹ.
Phụ nữ sau sinh ít sữa.
Mụn nhọt, da khô, da nám.

Liều dùng: 20–40 g tươi/ngày, dùng nấu canh, luộc hoặc sắc uống.

Một số bài thuốc dân gian

Táo bón do nhiệt:
Mồng tơi 30 g, Rau đay 20 g, Mè đen 10 g – nấu canh ăn hàng ngày.
Sốt, cảm nắng:
Mồng tơi 20 g, Lá cúc tần 10 g, Bạc hà 5 g – sắc uống ấm.
Mụn nhọt, viêm da:
Lá mồng tơi tươi giã nát đắp ngoài, ngày 2 lần, giúp tiêu viêm, giảm sưng.
Sau sinh ít sữa:
Canh mồng tơi nấu với móng giò, ăn 3–4 lần/tuần.

An toàn và lưu ý

An toàn: rau – thuốc lành tính, dùng thường xuyên không độc.
Lưu ý:
- Không ăn quá nhiều hạt vì chứa saponin dễ gây tiêu chảy nhẹ.
- Người lạnh bụng, tiêu lỏng nên dùng chín kỹ, không ăn sống.

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống: bằng hạt hoặc giâm cành.
Thời vụ: quanh năm, tốt nhất đầu mùa mưa.
Đất trồng: tơi xốp, giàu mùn, thoát nước tốt.
Chăm sóc: tưới đủ ẩm, bón phân hữu cơ định kỳ.
Thu hoạch: sau 30–45 ngày trồng, cắt ngọn non, cây sẽ mọc lại nhanh.

Hiện trạng bảo tồn

Mồng tơi là cây rau thuốc phổ biến, không nằm trong danh mục nguy cấp.
Được khuyến khích trồng xen trong các vườn rau hữu cơ, vườn thuốc Nam vì giá trị dinh dưỡng và dược lý cao.

Tài liệu tham khảo

Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II.
Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam. NXB Y học.
Flora of Vietnam & POWO – Basella alba L.
Reddy et al. (2022). Pharmacological activities of Basella alba: A review. Journal of Ethnopharmacology.
Tuệ Tĩnh. Nam dược thần hiệu.

👉 Mồng tơi – cây rau thuốc mát lành, dễ trồng, tốt cho gan, tim và tiêu hóa.
Một món quà dân dã mà thiên nhiên ban tặng, giúp thanh lọc cơ thể, đẹp da, và duy trì sức khỏe bền lâu.