Sài đất – cây thuốc thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm và trị mụn nhọt

Mục lục

Tên gọi khác
Mô tả thực vật
Phân bố và sinh thái
Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế
Thành phần hóa học
Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)
Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền
An toàn và lưu ý
Cách trồng và chăm sóc
Hiện trạng bảo tồn
Tài liệu tham khảo

Sài đất (Wedelia chinensis) là loài cây thân thảo mọc bò, có hoa vàng đặc trưng, thường mọc hoang ở khắp vùng đồng bằng Việt Nam. Trong y học cổ truyền, Sài đất được dùng để thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm, hạ sốt và chữa mụn nhọt, viêm họng, rôm sảy ở trẻ em.
Các nghiên cứu hiện đại cho thấy Sài đất có nhiều hợp chất flavonoid và coumarin giúp chống viêm, kháng khuẩn, bảo vệ gan và hỗ trợ giảm sốt tự nhiên.

Tên gọi khác

Sài đất, Ngổ núi, Cúc giáp, Cúc nháp, Cúc mặt trời.
Tiếng Anh: Chinese wedelia, Creeping daisy.
Tên khoa học: Wedelia chinensis (Osbeck) Merr.
Họ thực vật: Asteraceae (Họ Cúc).

Mô tả thực vật

Sài đất là cây thân thảo mọc bò, sống nhiều năm, có lông mềm, chiều dài thân từ 20–50 cm.

Thân: mọc lan trên mặt đất, có rễ ở các đốt.
Lá: mọc đối, hình trứng thuôn, mép có răng cưa, mặt dưới có lông mịn.
Hoa: màu vàng tươi, đường kính 1,5–2 cm, mọc đơn ở kẽ lá hoặc đầu cành.
Quả: nhỏ, dẹt, màu đen, có mào lông.
Mùa hoa quả: quanh năm, nở rộ vào tháng 5–10.

Phân bố và sinh thái

Thế giới: Phân bố chủ yếu ở châu Á nhiệt đới: Ấn Độ, Trung Quốc, Lào, Campuchia, Thái Lan.
Việt Nam: Mọc hoang và được trồng nhiều từ Bắc vào Nam, đặc biệt ở vùng trung du, nông thôn, bờ ruộng, bãi cỏ.
Sinh thái: Ưa sáng, ẩm, sinh trưởng nhanh, dễ trồng và tái sinh mạnh bằng thân bò.

Bộ phận dùng – Thu hái – Sơ chế

Bộ phận dùng: Toàn cây (Herba Wedeliae).
Thu hái: Quanh năm, tốt nhất vào mùa khô khi cây đang ra hoa.
Sơ chế: Rửa sạch, dùng tươi hoặc phơi khô trong bóng râm. Có thể sao vàng để dùng dần.

Thành phần hóa học

Các nghiên cứu đã phát hiện trong Sài đất có:

Flavonoid: luteolin, apigenin, wedelolactone.
Coumarin, tanin, triterpenoid, saponin, sterol.
Tinh dầu chứa borneol, eugenol, và β-caryophyllene.

Tác dụng dược lý (nghiên cứu hiện đại)

Kháng khuẩn, kháng nấm: ức chế Staphylococcus aureus, E. coli, Candida albicans.
Chống viêm, hạ sốt: giảm tiết cytokine viêm, hạ thân nhiệt trên mô hình động vật.
Bảo vệ gan: giảm men gan, ngăn tổn thương gan do hóa chất.
Chống oxy hóa: trung hòa gốc tự do, bảo vệ tế bào.
Ức chế sự phát triển tế bào ung thư gan và cổ tử cung (nghiên cứu in vitro).

Công dụng – Cách dùng trong y học cổ truyền

Theo Đông y, Sài đất vị ngọt, hơi đắng, tính mát, quy kinh Can – Phế.
Tác dụng: Thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm, hạ sốt, mát gan, lợi tiểu, trừ thấp.

Chủ trị:

Sốt cao, viêm họng, viêm amidan, cảm mạo nhiệt.
Mụn nhọt, rôm sảy, viêm da, mẩn ngứa.
Viêm gan, vàng da, tiểu buốt.
Viêm kết mạc, đau mắt đỏ.

Liều dùng: 15–30 g khô/ngày (hoặc 30–60 g tươi), sắc uống hoặc dùng ngoài.

Bài thuốc dân gian:

Hạ sốt, giải cảm: Sài đất 30 g, cúc tần 15 g, hương nhu 10 g, sắc uống.
Rôm sảy, mụn nhọt: Sài đất tươi nấu nước tắm cho trẻ 1 lần/ngày.
Viêm họng, amidan: Sài đất 20 g, cam thảo 6 g, sắc uống ấm.
Viêm gan vàng da: Sài đất 30 g, nhân trần 20 g, cỏ mực 20 g, sắc uống.

An toàn và lưu ý

Dược liệu an toàn, có thể dùng cho cả trẻ nhỏ.
Người tỳ vị hư, hay lạnh bụng không nên uống quá nhiều.
Không dùng đồng thời với thuốc tây hạ sốt liều cao mà không hỏi ý kiến thầy thuốc.

Cách trồng và chăm sóc

Nhân giống: bằng thân bò hoặc cành giâm.
Điều kiện trồng: đất tơi xốp, thoát nước, nhiều nắng.
Chăm sóc: tưới nước giữ ẩm, cắt tỉa định kỳ để cây mọc lan đều.
Thu hoạch: sau 2–3 tháng, cắt thân lá non để dùng làm dược liệu.

Hiện trạng bảo tồn

Sài đất là cây thuốc Nam phổ biến, mọc hoang nhiều nơi, chưa cần bảo tồn đặc biệt.
Hiện nay được khai thác làm nguyên liệu cho trà thanh nhiệt, cao mát gan, kem bôi da và nước tắm trẻ em.

Tài liệu tham khảo

Đỗ Tất Lợi (2004). Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam.
Viện Dược liệu (2004). Cây thuốc và động vật làm thuốc ở Việt Nam, tập II.
Nam dược thần hiệu (Hải Thượng Lãn Ông).
PubMed, Frontiers (2019–2024): Wedelia chinensis extracts exhibit anti-inflammatory and hepatoprotective effects.

👉 Sài đất (Wedelia chinensis) – cây thuốc Nam dân dã nhưng có dược lực mạnh, giúp thanh nhiệt, giải độc, tiêu viêm, hạ sốt và làm mát gan, rất hữu ích trong mùa nắng nóng và các bệnh ngoài da.